Memoriagunearen diseinua eta edukiak zehazteko sortuko den lan taldea gidatuko du Julen Diaz de Argote (Gasteiz, 1996) arkeologo eta Memoria Gara elkarteko presidenteak. Zeregin horretan, biktimak jarri ditu erdigunean.
Nola landuko duzue lan talde berria?
Baditugu bi betebehar nagusi. Batetik, Eusko Jaurlaritzarekin lanerako mahai koordinatu bat sortu nahi dugu, maiztasun zehatz batekin —hilean behin, adibidez—, bilduko dena, eta bi aldeok egiten dugun lana komunean jarriko duena. Azken finean, memoria zentro hau aurrera atera nahi baldin badugu, elkarlanean egin beharko dugu lan. Bitartean, agenda bat prestatu dugu ere, lehen urte honetan egin nahi ditugun ikerketa edo zehaztasunak aurrera eramateko.
Zer motatako ikerketak izango dira?
Bi aipatzearren, daukagun materialaren katalogazioa izango da horietako bat. Ikusi behar dugu bai instituzioek zein guk zer daukagun. Modu berean, gure ustez indarguneetako bat izan behar da Martxoak 3 elkarteko pertsonek beren etxeetan duten ondare materiala biltzea. Ez da zertan izan bakarrik Martxoaren 3ari buruzkoa. Hildakoren batek eramandako arropa izan daiteke, edo pertsona horien bizitzetan garrantzitsuak ziren objektuak: balak, pilota-gomak, elizaren kristalak, edo dena delakoak. Baina, modu berean, 1976ko sarraskiaren aurretik haien bizitzak azaltzeko balio dezaketen objektuak ere nahi ditugu. Etortzean migratzaile horiek ekarri zuten maleta, izan zuten lehenengo soldata, paskinak, emakumeek manifestazioetarako erabiltzen zituzten poltsa hutsak... halakoek gorpuztuko dutelako ere memoriagunea. Behin hori eginda, hitzorduak zehaztuko ditugu jendea gerturatzeko, eta beraiek dituzten objektuez hitz egiteko. Horrekin batera, garrantzitsua izango da ere dohaintzen protokolo bat sortzea; azken finean, biktimek erabaki behar dutelako objektu horiekin zer egin. Ea guztien esku jartzea nahi duten, azpian dagoen testua berrikusi... hori guztia aintzat hartuko dugu. Besteak beste, Txilen izan duten esperientzian eta metodologian oinarrituko gara.
Zaramagako San Frantzisko Asiskoaren elizari dagokionez, zein asmo dituzue?
Hori beste arlo garrantzitsua izango da: elizaren beraren memoria mantentzea. Izan ere, elizak badituelako sarraskiak utzitako markak: kristal apurtuak, arbelean dauden bala zuloak... eta uste dugu hor metodologia aldetik garrantzitsua izango dela horren azterketa topografiko bat egitea. Besteak beste, elizaren erreforma egiten denean lanek puntu horiek kontuan izan ditzaten eta errespeta ditzaten.
Obrek zantzu horiek kaltetuko dituztelako beldurrik ez al duzue?
Bai. Horregatik garrantzitsua da, hain justu, aurreko azterketa hori egitea. Are, gure plangintzaren barruan planteatzen dugu interesgarria litzatekeela indusketa arkeologiko bat egitea. Izan ere, elizak bazuen gero lurrez estali zen hobi bat, eta hor agian ageri litezke bala zorroak, kristalak edo egun horretan galdutako objekturen bat. Gainera, frogak ere agertu litezke: ke-poteak nondik bota zituzten edo bestelako zantzuak.
2018an Memoria Gara elkartea sortu zenean, are gazteagoa zen Julen bat ikusi genuen. Maila pertsonalean, nola bizi izan dituzu bost urte hauek?
Bai pertsonalki, politikoki zein jakintza aldetik eboluzionatzen zoaz. Tira, motibazioa beti izan dugu, eta agerikoa da aurrerapauso asko eman direla. Hasiera batean instituzioek esaten ziguten ezinezkoa izango zela memoriala elizan egitea, eta beste alternatiba batzuk planteatu behar genituela. Baina gero 2021ean ikusi genuen instituzioek —hedabideen bidez jakin genuen— apezpikuarekin intentzio protokolo bat egin zutela. Ibilbide polita izan dela uste dut, asko ikasteko moduan egon garelako, eta jende askorekin biltzeko aukera izan dugulako. Elizari berari buruz ere asko ikasteko aukera paregabea izan dugu: eliza eraiki zuen Luis Peña Gantxegiren alaba Rocio Peña arkitektoarekin, kulturaren alorreko jendearekin edota memoria zentroetan lan egiten duen hainbat jenderekin. Praktikari begira, museo bat zelan egin daitekeen ikasi dugu, eta hori oso aberasgarria da, bai memoriaguneari forma emateko zentzu zein maila pertsonalean ere.
Urte hauetan nolakoa izan da instituzioen jarrera?
Instituzioekin gorabehera handiak izan ditugu, eta batzuetan pertsonalki pairatu behar izan ditugu ere. Baina, ikusi dugu aurrerapausoak eman direla, eta ulertu dutela Martxoak 3 edo Memoria Gara elkarteak aintzat hartu gabe ezin dela zentro hau aurrera atera. Espero dugu hemendik aurrera prozesu honetaz ikasi izana, eta beraiek ere lana komunean hasteko premia ikustea ere. Hori izango baita memoria zentroa aurrera ateratzeko egongo den bide bakarra. ç
"BIKTIMEI LOTUTAKO OBJEKTUAK BILATUKO DITUGU, ETA HORIEK AURKEZTEKO MODUA ADOSTUKO DUGU"
Kanpotik ikusita, badirudi Nerea Melgosa aurrekoak baino inplikatuagoa dagoela. Instituzioen aldetik ikusi al duzue jarrera aldaketarik?
Tira, fase berri honetan erakunde publikoei eskatzen dieguna da gardenagoak izan behar direla. Hedabideen bitartez enteratu gara bai intentzio protokoloaz zein fundazioaren sorreraz. Hau aldatu behar da. Agian eragin berezia izan da azken urteetan hauteskundeak gerturatzen zihoazela. Egia da ere lortu genuela bai hitzarmena sinatzea zein Nerea [Martinez, Martxoak 3 elkarteko kidea] fundazioaren presidenteordea izatea. Baina, bestetik, estatutuetan guk egoki ikusten genituen gaiak sartu ahal izan ditugu Gasteizko udal gobernuari boto bat falta zitzaiolako. Gehiengo absolutua zuten erakundeetan, berriz, kontua aurrera atera zuten haiek planteatuta zuten moduan. Dena dela, esan bezala, espero dugu fase berri honetan lan komuna egin ahal izatea, berdinen artean.
Eraikinaren inguruko espekulazio asko egon dira azken hilabeteotan. Zertan da elizaren egoera?
Rocio Peña arkitektoak esan zigun arazo batzuk zituela. Eraikina zegoen egoeragatik harritu zen. Kanpo aldean huntza eta horrelakoak daude, arbelezko zati asko erori dira, eta ikusi da funtsean ondarearen legea ez dela bete, jabeak ez duelako bere gain hartu urte hauetan elizaren konponketa. Egia da ere erabiltzen ez denean eraikin batek badituela gero eta agerikoagoak diren gabeziak. Baina teknikariek esan beharko dute zein den benetako egoera. Guk argi dugu arlo teknikoak kontuan izan behar dituela sarraskian sortutako markak, eta horiek mantendu behar direla.
Zuen esku ez dagoela jakinda ere, noizko ikusten duzue bideragarri memoriala irekitzea?
Egia da urte hauetan esan dugula kontua oso motel zihoala, ez genuelako benetako aurrerapausorik ikusten. Baina Martxoaren 3ko biktimek beti esan dute ia-ia 50 urte daramatzatela itxoiten eta benetan ez zaiela inporta pixka bat gehiago itxarotea. Beraientzat garrantzitsuena da proiektu hau propio bezala sentitzea. Azken egunetan irratian hainbat adierazpen entzun dira horren haritik, baina 50. urteurrenerako bi urte eskas falta direnean, guk ez dugu egingarria ikusten data horretan irekitzea. Gehienbat obra handia egin behar delako. Ez litzateke ona izango presaz aritzea. Bion artean ezarritako hainbat metodologia erabiltzeko eta bai instituzioek zein alde sozialak komunean jarritako kontu batzuk aurrera eramateko urte bat gehiago beharrezkoa baldin bada, horretarako guk ez dugu arazorik. Lehenetsi behar dira gauzak ondo egitea eta biktimak proiektua propiotzat izatea.
"SARRASKIAREN EGUNEAN ELIZAN UTZI ZIREN MARKAK ERE ERRESPETATU BEHARKO DIRA"
EH Bilduk Madrilen egindako negoziazio baten ondoren Espainiako Gobernuak 600.000 euro agindu zituen. Diru hori ziurtzat jotzen duzue?
Egia esanda, ez dakit zergatik den, baina badirudi Eusko Jaurlaritzak ez duela diru hori aprobetxatu nahi. Diru publiko hori negoziazio baten ondoren lortutakoa izanik, proiekturako lagungarria izan daiteke, eta berez Espainiako Gobernuak ez du gaian zertan eskua sartu.
Juan Carlos Elizalde gotzainak esan berri du memoriala ez dela politizatu behar. Zer duzue esateko?
Adierazgarria da horrelakoak beti guri buruzkoak izatea. Apezpikuak bere burua objektibotasunaren berme bezala saldu nahi duela dirudi. Argi dago Martxoaren 3a erregimen frankistarekin apurtu nahi zuen langileen borroka bat izan zela, eta hori ez dago politizatzerik. Elizaldek saldu nahi du Eliza beti egon zela langileekin. Egia da Vatikanoko II. Kontzilioaren ostean langileen aldeko apaiz herritarren mugimendua abiatu zela, baina oso bestelakoa izan zen elite eklesiastikoen rola.
Memorial bat nola egiten den ikasten ibiliko zarete, ezta?
Bai. Irlandan egon naizenean, adibidez, oso adierazgarria iruditu zait bertan egindako lana. Museografiari eta materialak lantzeko moduari erreparatzen diezu, nahitaez. Beste hainbat lagun Portugalen Krabelinen Iraultzaren museoan ibili dira ere. Hego Afrikan nola landu duten ere adierazgarria da, eta Hego Amerikako hainbat zentrorekin nolabaiteko kontaktua ere badugu; asko ikasi daiteke horietatik.
