Antzinako DNA ikertzen du Iñigo Olaldek (Gasteiz, 1987). Aspaldiko giza arrastoetan kontserbatu den genoma irakurtzen du, eta, horri esker, prozesu historikoak testuinguruan kokatzen laguntzen du. Bartzelonan eta AEB Ameriketako Estatu Batuetan ikertu du duela gutxira arte, eta, nazioarteko kolaborazioetan jarraitzen duen arren, orain etxera bueltatzeko aukera izan du. EHUn ikertzen dabil, Ramon y Cajal eta Ikerbasque ikerketa laguntzekin. Haren lanari esker, orain arte iluntasunean zeuden hainbat prozesu historikotan argi gehiago dago.
Antzinako DNAren iraultza ia hasieratik bizitzeko aukera izan duzu. Nolakoa izan da prozesu hori?
Teknika hori 1980ko hamarkadan hasi zen garatzen, baina 2010etik aurrera, sekuentziazio teknika berriei esker, benetako iraultza gertatu zen. Teknika horiek aukera eman digute genoma osoak sekuentziatzeko. Ordura arte itxita zegoen eremu handi bat ireki zen horrela. Lehenengo teknikekin, 100 edo 200 bat DNA molekula sekuentziatu ahal zenituen aldi berean. Orain milaka milioi aldi berean sekuentziatu ahal dituzu. Horrek prozesua azkartu eta merkatu ditu. Adibidez, lehen giza genoma sekuentziatzeko hamar urte inguru eman zuten, eta milioika euro gastatu. Orain, 1.000 euro baino gutxiagorekin egin ahal duzu hori, egun pare batean. Oroitzen naiz nik hasieran sei hilabete eman nituela laborategian, egun osoan PCR probak egiten. Orain horrek ez luke zentzurik, noski.
Puntako genetistekin trebatu zara: Carles Lalueza Fox eta David Reich...
Bai, doktoretza egiteko Bartzelonara joan nintzen, eta ikerketa proiektua Carlesekin egin ahal izan nuen. Gero, David Reichekin hasi ginen kolaboratzen, eta harekin egin nuen tesi ondorengo egonaldia Bostonen (AEB). Bertan hiru urte eman nituen. Izugarria da bertako egoera: nahi duten guztia egiteko dirua daukate. Laborategi bat sortu dute, eta robotek egiten dute lan gehiena. Horren ondorioz, datu andana sortzen dira, eta horiek analizatzeko jendea behar dute. Aurretik, botila lepoa datuen sorreran zegoen, baina Reichen laborategian lortu dute hori arazo bat ez izatea. Orain hemen egon arren, beraiekin kolaboratzen jarraitzen dut.
Datu horiek analizatzen?
Bai. Nire lanaldiaren zati gehiena bioinformatikaren alorrean ematen dut: funtsean, programatxoak egiten ditut, eta, ondoren, superordenagailu batera igortzen ditut, bertan datu horiek prozesa daitezen. Ezinezkoa litzateke ordenagailu normal batean informazio hori guztia prozesatzea, DNA sekuentzien terabyteak sortzen direlako. Abantaila da munduko edozein lekutan egon zaitezkeela lan hori egiten.
Zer landu zenuen zure doktoretza tesian?
Gai garrantzitsu bat izan zen Mesolito garaiko lehen giza genoma osoa sekuentziatu nuela. La Brañan (Leon) aurkitutako arrastoetatik abiatu nintzen. Neolitoaren aurreko garaia da Mesolitoa. Ikerketa hori mugarri bat izan zen, eta emaitzak Nature-n argitaratu genituen. Ikerketak aspaldiko eztabaida bati amaiera eman zion. Izan ere, arkeologian ehun urte inguruz eztabaida bat egon da, ea Neolitoa nola iritsi zen Europara. Arkeologiari esker ikusten zen trantsizio argi bat zegoela, baina ez zegoen modurik jakiteko hemengo populazioek bizimodu berri horiek hartu zituzten ala Ekialdetik etorritako populazioek ekarri ote zituzten. Hau da, ideien mugimendua edo herrien mugimendua egon ote zen. Mesolito eta Neolito garaietako populazioak analizatuz, argi ikusi zen populazioen mugimendua gertatu zela. Ondorengo ikerketek berretsi dute ideia hori: ez zen ideien mugimendua, populazioena baizik. Europako iparraldean izan ezik, Europaren zati gehienean gertatu zen prozesu hori.
"Oso argi dago populazio hauek ekarri zuten gizonezkoen leinua dela gaur egun Iberiar penintsulan dagoena"
Ondoren, populazioen bigarren mugimendu handi bat egon zen. Oraingo eztabaida da ea hizkuntza indoeuroparrak bigarren mugimendu horretan etorri ote ziren, ala lehen mugimenduan. Zuk zeren alde egiten duzu?
Hori oso konplikatua da jakitea, genetikak ez duelako hizkuntzen berri ematen. Antzinako DNA eskura izan aurretik, gehien zabalduta zegoen teoria zen Neolitoarekin batera etorri zirela hizkuntza indoeuroparrak, Anatoliatik; orduan uste zelako hori izan zela populazioen azken mugimendu handia. Baina orain, DNAri esker, badakigu bi mila urte geroago, Kristo aurreko III. milurtekoan, bigarren mugimendu garrantzitsua izan zela, eta horrek bultzatu du bigarren teoria, hau da, Asiako estepetatik etorri zirela. Genetikak ezin du hori ebatzi, baina bai erakusten du hizkuntz hauen transmisiorako eramaile posible bat egon zela. Egia esanda, teoria horretan, gehiena nahiko ondo bat dator. Ezagutzen da estepetako populazioak Mongoliara eta Indiara ere joan zirela, eta hor hizkuntza indoeuroparren ondorengoak badira ere. Eskura ditugun datuen arabera, litekeena da hizkuntza indoeuropar gehienak bigarren migrazio horren bidez iritsi izana.
Indoeuroparra ez ezik, gizonezkoen DNA barra-barra iritsi zela ere argi ikusi duzue. Galdera honetaz aspertuta egongo zara honezkero: etorri berriek hemen zeuden gizonezkoak akabatu zituzten?
Oso argi dago populazio hauek ekarri zuten gizonezkoen leinua dela gaur egun Iberiar penintsulan dagoena. Izan ere, ondo ezagutzen dugu zer zegoen aurretik eta zer ondoren. Nola gertatu zen, ordea, ez dakigu. Hipotesi baten arabera —agian ikusgarriena da—, estepetatik etorritako gizonezko horiek hemen zeuden gizonezkoak akabatu zituzten, eta hemengo emakumeekin ugaldu ziren. Konplexuagoak diren beste zenbait jokaleku batzuk badira ere. Adibidez, etorri berriek estatus handiagoa zutela, baliabide gehiago eskuratu zutela, eta horrek beren ugalketa tasa handitu zuela. Seguruenera oso klan patrilinealak izanda, horrek ahalbidetu zuen bertoko aita leinuak desagertzea. Agian hemengo gizonek seme-alabak izan zituzten, baina geneak ez ziren transmititu aita leinu bidez. Zuk bilobak izan ditzakezu, baina zure aita leinua gal daiteke, zure seme-alabek neskak baino ez badituzte izaten. Arkeologoen arabera, bigarren hipotesi hau da aukera gehien dituena, beraiek erregistro arkeologikoan ez dutelako ikusi indarkeria orokor baten arrastorik.
Sentsazioa daukat askotan indarkeriaren hipotesia leundu nahi dela, Disney mundu honetan ez delako erosoa. Zer uste duzu zuk?
Nire ustez, akats bat da gaur egungo ideiak edo beldurrak iraganean proiektatzea. Ni saiatzen naiz gertatu zena argitzen. Horrek ez du aitzakiarik ematen egungo populazioek berdina errepikatzeko; zorionez, gizarteek eboluzionatzen dute. Ez dakigu indarkeria hori gertatu zen ala ez, baina, hala izan zela ondorioztatzen badugu, arazorik gabe esan behar da eta kito.
Egunen batean lortuko dugu hori argitzea? Ama leinuaz transmititutako DNA mitokondrialaren bitartez, adibidez?
Genetikaren bidez saiatu gaitezke ulertzen nolakoa zen talde hauen antolaketa. DNA mitokondrialaren bitartez ikusten da nahiko jarraitua izan zela ama leinu hori. Horrek adierazten du seguruenera oso gizarte patrilinealak zirela. Horretan sakondu dezakegu. Adibidez, lagun asko batera ehortzita dauden aztarnategien analisiaren bitartez, horien arteko harremanetan sakondu daiteke. Horretan ari gara orain, hain justu, eta laster horren gaineko ikerketa bat argitaratuko dugu.
Zer aurreratu dezakezu horren inguruan?
Neolito garaiko aztarnategi batean ehortzitako familia bat ikertu dugu, eta haien harremanak argitu ditugu. Antzinako DNA bitartez argitzen den lehen familia da. Gizonezko batek lau emakumerekin izandako seme-alabak aztertu ditugu, eta alaba batzuk bertan ehortzita ez daudela ikusi dugu. Antza, ugaltzeko adinean zeudenean, beste familia batera joaten ziren. Momentuz, nahiago nuke publikoki gehiagorik ez esatea, artikulua adituen ebaluazio prozesuan dagoelako, baina laster argitaratzea espero dugu, aldizkari garrantzitsu batean.
Hau da, bete-betean klan horretan sartu zarete!
Bai, eta oso-oso interesgarriak dira atera ditugun ondorioak. Antzeko kasu bat ikusi genuen El Arroyal (Burgos) herriko aztarnategi batean. Trikuharri bat erabili izan zen urtez urte, populazio berri hauek etorri baino lehen. Populazio berriak iristean, ikusi genuen bertan ehortzitako emakume batek kanpoko jatorria zuela, baina inguruan zituen ere bertokoak ziren norbanakoen garezurrak. Horrek adierazten du berdin hilobiratzen zirela, eta bi populazioek erritual berdina partekatzen zutela.
Imajinazioari tiraka, kanpotik etorritako emakume garrantzitsu bat izan zitekeen? Erregina antzeko bat? Alemanian, isotopoen analisiek antzeko mugimenduak azaleratu dituzte: talde horietan urrundik iritsitako emakumeak zeuden.
Kasu honetan, jatorri lokala ez izateak ez du ziurtatzen emakume horrek bidaiatu zuenik; baliteke izatea zenbait belaunaldi aurretik etorritakoen ondorengoa. Baina DNAk argi erakusten du behintzat haien arbasoak ez zirela hemengoak. Horrelako datu gehiago eskuratu nahi ditugu, populazio bakoitza hobeto ulertzeko. Populazio mugimendu handietan gehiago sakondu beharrean, maila lokalean gertatu zena argitu nahi dugu orain. Horretara dago bideratua, Europa mailako laguntza batzuetarako prestatu dugun proiektu berri bat. Hori lortuz gero, milioi eta erdi euroko aurrekontua lortuko genuke, bost urtetarako, eta ikerketa talde bat martxan jartzeko moduan egongo ginateke. 600 lagunen arrastoak analizatzeko proposamena aurkeztu dut.
Noizbait euskararen jatorria argitzeko lagungarria izango al da genetika?
Hizkuntza indoeuroparrei buruz komentatu dugunaren antzeko egoeran gaude: lagungarria izan daiteke populazioen mugimenduak azalarazteko; horiek hizkuntzen eramaileak izan zitezkeen, baina ez dugu jakingo zehazki zeintzuk izan ziren. Euskarari dagokionez, lehen uste zen euskal populazioak zirela Mesolitoan berton zeuden populazioen ondorengoak, baina data hori gero eta aurrerago eraman da. Orain uste dugu Iberiar penintsularekiko isolamendua azken 2.000 urtekoa izan zela, hau da, garai historikoan. Ez dago alde handirik Neolitoan edo Brontzean. Erromatarrek ekarri zituzten osagaiak falta dira egungo euskal populazioetan, eta baita Afrika iparraldekoak. Baina gainerakoan, ez da isolamendurik izan.
Gaztea zara. Erretiroa hartu baino lehen, euskalduntze berantiarraren aferan argi pixka bat emateko moduan egongo zara?
"Erromatar inperioa erori ondoren etorri zen euskara Ipar Euskal Herritik. Lagin egokiak aurkituz gero, populazio mugimendu hori gertatu ote zen argitzen saiatu gintezke"
Gai horretan interes handia daukat, baina beharrezko laginak ote dauden ikusi behar da ere. Egia esanda, zalantzan nago egunen batean argituko ote den. Momentuz, hizkuntzalaritza historikoak ematen dituen ebidentzien arabera, badirudi Araba, Bizkai eta Gipuzkoan bederen ez zela euskaraz hitz egiten erromatarrak etorri baino lehen, zelta hizkuntzak baizik. Erromatar inperioa erori ondoren etorri zen euskara Ipar Euskal Herritik. Lagin egokiak aurkituz gero, populazio mugimendu hori gertatu ote zen argitzen saiatu gintezke, baina, berriro diot, berez ezingo genuke jakin zer hizkuntzatan ari ziren.
Galdera txotxolorik gabeko elkarrizketarik ez, aizu: Karlomagnoren ondorengoa naizela entzun dut. Hortaz, Frantziako tronua erreklamatu dezaket?
Tira, kalkulagailua atera eta belaunaldi batzuetan atzera eginda, ateratzen den arbaso kopurua itzela da. Belaunaldi bakoitzean bider bi eginda, mila urte atzera egiten duzunean, milioika arbaso ateratzen zaizkizu. Baina, noski, ez zen horrenbeste jende bizi Karlomagnoren garaian. Hortaz, zuhaitz genealogikoan arbaso asko errepikatzen dira. Berez, ondorengoak izan zituzten guztiak zure arbasoak dira. Baina tronu hori bide patrilinealetik doanez... tira, aurrera egin nahi baduzu, demostratu beharko zenuke ere zure Y kromosoma Karlomagnoren berdina dela.
