Historiaren irakaskuntza eta dibulgazioa tartekatzen ditu Eva Tobalina (Gasteiz, 1975) historialariak. Los caminos de la seda: la historia del encuentro entre oriente y occidente (La esfera de los libros) bere liburua laugarren edizioan dago jada, eta bideoan grabatutako bere hitzaldiek arrakasta itzela lortu dute interneten.
Nola hurbildu zinen historiara?
Historialariak beti bokaziozkoak izaten gara. Txikitatik historia gustatzen zitzaidan, bai eta eleberri historikoak irakurtzea ere. Tartean, Mika Waltariren Sinuhe, egiptoarra irakurri nuelako. Oso eleberri polita, exotikoa eta ondo idatzitakoa.
'Cursus honorum' izenekoari buruzko tesia egin zenuen. Zer da hori?
Nafarroako Unibertsitatean ikasten ari nintzela, une horretan Erromako administrazioa ikertzen ari ziren. Zehazki, Erromako senatarien biografiak. Julio-klaudiotar garaiko senatarien Cursus honorum izena pixka bat arraro geratzen da, baina, funtsean, senatariek egin behar zuten ibilbide politikoaren azterketa da.
A zer garaiak, ezta? Politika bere zentzurik zabalenean!
Erabat. Nire tesiak badu alde administratiboa. Kontsulak nola hautatzen ziren, nolakoa zen senatarien karrera... baina, modu berean, jorratzen da nola lortzen zuten gora egitea karrera politikoan, zer nolako intrigak zituzten.
"Txina edo Iranekin negoziatu ahal izateko, beren historia ezagutu beharra dago"
Erromatarren garaitik politika asko aldatu al da, ala berdinetan gabiltza?
Tristea bada ere, funtsean, berdinetan gaude. Orain Erromako historiaren ikastaro bat ematen ari naiz, eta ikasleek egiten dizuten ohiko iruzkina da "orain bezala". Azaltzen diezu nola pertsona bat maniobratzen ari den kargu bat hartzeko, edo kontrako alderdiak ukatu nahi diola kargu horretarako sarbidea, horri esker armadaren leialtasuna lortu ez dezan. Bada, berdinetan ari gara: joko zikina, ustelkeria, intrigak, karguak erabiltzea aberasteko…
Liburu formatuko zure lehen lana Zetaren Bideari buruzkoa da. Zergatik?
Ez dut nahi soilik erromatarren mundura mugatu: egiptoarrak, sumertarrak, txinatarrak… horregatik, horien gaineko ikastaro eta hitzaldiak egiten hasi nintzen. Horrez gain, irakasle batez lagunduta, bidaiak antolatzen dituen agentzia batekin kolaboratzeari ekin nion: Viaje Redondo. Horiekin askotan bidaiatu dut Uzbekistanera, Iranera, Egiptora edota Libanora. Zetaren Bidea igarotzen zen lekuetara, hain zuzen. Gaiaren bueltan hitz egitean, oso interesgarria iruditu zitzaidan. Eta interes handia ikusi nuen gai horretan. Mundu ezaguna da, baina, aldi berean, exotikoa eta ezezaguna.
Zer kontatzen du liburuak, hitz gutxitan?
Funtsean, mendebaldeko europarrek eta ekialdeko txinatarrek elkarren berri izan dugula, gauzak elkarbanatu ditugula, baina bitartekarien bidez. Gero hasi ginen elkar bilatzen, enbaxada eta bestelakoen bitartez. Eta, azkenean, Erdi Aroan, elkar topo egin genuen, eta gaurdaino mantendu diren merkataritza loturak landu ditugu.
Gaur egun Txinak badu Zetaren Bidea nolabait berreskuratzeko plan bat. Egoera aldatu al da?
Mundua ez da asko aldatu, harrigarria bada ere. Erromatarrek luxuzko produktuak erosten zizkieten, bitartekariek kobratutako zerga handiekin. Baina erromatarrak gogaituta zeuden partiar eta sasanidei muga zerga horiek ordaindu behar izateaz, eta ahalegindu ziren Txinara iristeko ibilbide alternatiboak aurkitzen. Europarrok bi mila urte daramatzagu Txinako luxuzko produktuak erosten, ahalik eta merkeen izan daitezen saiatuz. Baina merkataritzaz harago, politena da ideiak eta sinismenak ere partekatzen zirela. Elkar ezagutzeko kuriositate handia zuten. Baina oraindik ez dugu guztiz elkar ezagutu. Idazteko dagoen historia bat da. Txinatarrek orain Zetaren Bide Berria eraiki nahi dute, eta dirutza inbertitzen ari dira proiektuan, lurrez Txina, Europa eta Mediterraneoa lotzeko.
Europarrok Txinaren egungo zabalpen geopolitikoaren beldur izan behar gara?
Hor askotariko ertzak daude. Batetik, negoziatzeko gaitasuna izan behar da, beste potentzia batekin elkar ulertu ahal izateko. Bestetik, Txina inperio erraldoia bihurtzen ari da: hegemon handia. Eta inperioek, zerbait nahi dutenean, aukera dute nahi dutena hartzeko. Erromatarrek, espainolek, ingelesek, estatubatuarrek eta, orain, txinatarrek. Horrek, noski, beldurra ematen du. Baina harreman horiek kudeatzeko zure gaitasunak ere badu zeresanik. Eta zure burua defendatzeko politika bat izan behar duzu ere. Dena dela, ez nago ziur Europan politika hori ba ote dugun.
Txinako edo Irango historia ezagutzea lagungarri izan dakiguke egungo arazoak hobeto kudeatzeko?
Bai. Gainera, Zetaren Bidearenak erakusten du topaketa hauek nola egin diren. Adostasunak eta desadostasunak egon dira. Elkar onurak ere egon dira, interes komunak. Txinarekin edo Iranekin negoziatzeko dugun arazoetako bat da ez dakigula ezer beren historiari buruz.
Txinako haran batean erromatarren legio galdu baten ondorengoak daudela esaten da. Norainoko egia izan daiteke hau?
Hor badira bi kontu. Batetik, uigurren eremuan —Xinjiangen— Tarimeko momiak agertu ziren. Ez horiek ez egungo bertako zenbait populazio ez dira ekialde urrunekoak. Beren genetika eta itxuragatik, gertuago daude irandar edo indoeroparretatik. Badirudi bertan duela 4.000 urte mendebaldetik etorritako populazio bat egon zela. Legio galduari dagokionez, istorio oso polita dago atzean. Kristo aurreko 53an erromatarren eta partiarren artean Carrhaeko bataila gertatu zen, erromatarrek modu lazgarrian galdu zutena. Partiarrek gatibu asko hartu zituzten. Iturri erromatarrek diote partiarrek beren inperioko muga urrunetara bidali zituztela. Suposatzen da egungo Turkmenistanera bidali zituztela, Merv-eko oasira. Txinako iturriek, berriz, esaten dute Asia Erdialdean borrokan ari zirela aurkitu zituztela gerlari batzuk, eta horiek, euren buruak defendatzean, erromatarren testudoaren antza zuen teknika erabiltzen zutela ezkutuekin. Txinatar batek deskribatuta, noski. Gainera Txinako Gansu korridorean, txinatarrek mundu erromatarra izendatzeko erabiltzen zuten terminoaren oso antzeko izena duen hiria dago.
Beraz, zantzu batzuk bederen badaude?
Zantzuak, bai. Baina, tira, armiarma hariekin hartutakoak, beti ere. Bada, sinologo batek esan zuen hiri hori izan ahal zela 53an preso hartutako erromatarretan abiapuntua zuen hiria. Oso teoria erakargarria da, noski, baina tentu handiz hartu beharrekoa. Teoria honek mundu akademikoan kritika andana jaso du, jauzi asko egin eta gauza asko sinistu behar dituzulako dena enkajatzeko.
Ea, seguruenera zuk jakingo duzu non dagoen Alexandro Handiaren hilobia!
Ama! Gustatuko litzaidake, bai. Tarte batez Alexandrian ziur egon zela, zenbait erromatar enperadorek ikusi zutelako. Baina gero, pista galdu zitzaion, iturriek aipatzeari utzi ziotelako.
Alexandro Handiari buruzko bideo andana dituzu. Zergatik?
Izugarri gustatzen zaidalako, eta, modu batean edo bestean, mendebaldekoentzat Alexandro Zetaren Bidearen abiapuntua delako. Epika, batailak eta horrelakoak politak izan daitezke, bai, baina gehien harritzen nauena da, greziarra izaki, pertsiarren balioa aitortu zuela. Jakin bazekien besteari errespetuz begiratzen, eta bere administrazioan kanpotarrak txertatu nahi izan zituen, erreinu mestizo bat sortu nahian.
Lagungarria izango zen ere bera mazedoniarra izatea...
Hala da, bai. Bera, mazedoniar bezala, greziarren eta barbaroen arteko mundu horretan dago. Eta liluragarria da ekialdean bizirik mantentzen den aztarna sakon bat utzi zuela: hiriak eta bertan bizitzera geratu ziren greziarrak. Uzbekistanen esaten dizute "Hemen Iskander egon zen". Meritua du pertsiar inperioa konkistatu izanak, eta, halere, pertsiarrek konkistatzailea errespetuz hartzeak.
"Sumertarrei buruzko hitzaldi batek 3.800.000 ikustaldi ditu. guztiz harrigarria egiten zait"
Zure bideoetan asko dakizula igartzen da. Nola da posible hori?
Ez dakit horrenbesterako den. Kontua da kuriositate handiko pertsona naizela, eta, dibulgaziora dedikatzeak ematen dizun abantaila da denetarik irakurri ahal duzula. Etikoki, saiatzen naiz konfiantza ematen didaten iturrietan arakatzen, eta, ahal denean, jatorrizko iturrietara jotzen dut. Ondoren, saiatzen naiz dakidana kontatzen. Baina askotan galderak egiten dizkidate, eta "ez dakidala" erantzuten dut.
Historia Sumerren hasi zen, ala Egipton?
Momentuz, idazketa testimoniorik zaharrenak Sumerren agertu dira.
Ea, baina, Sumerreko lehen idazki horiek ez al dira oso aspergarriak? Bost ardi, hiru gari pitxar...
Bai, kar-kar! Baina aintzat hartu behar duzu idazketa hasi zela prozesu administratibo baten moduan. Eta ezin dugu ahaztu Indus harana. Loturak zeuden Mesopotamiaren eta Niloren artean, bai eta Mesopotamia eta Indusen artean ere. Hiru horiek Kristo aurreko laugarren edo hirugarren milurtekoan nork bere kabuz zibilizazioak garatzen ari ziren.
Amarnako gutunen garaia da. Garaiko geopolitika puri-purian zegoen...
Bai. Baina are gehiago esango dizut: Neolitotik merkataritza dokumentatuta dago. Europan, Ekialdetik, estepetatik... Paleolitikora ere joan gintezke, demagun, Baltikoko produktuak Itsaso Beltzean aurkitu izan direlako.
Faltsututako anbara aurkitu dute iberiar penintsula osoan...
Bai! Pizgarri handia zegoen horrelakoak egiteko, balio handiko materialak zirelako. Pentsa Baltikotik Mediterraneora eta Itsaso Beltzera zihoan ibilbideak bat egiten zuela Zetaren Bidearekin. Eta beste bat zen Intsentsuaren Bidea. Arabia Hegoaldean eta Afrikako Adarrean baino ez ziren topatzen intsentsua eta mirra. Eta hor daude ere lepahoriaren eta bisoien larruak, Siberiako tundratik etorritakoak. Oso merkataritza baliotsuak ziren. Horrela, lepahori zibellina baten larrua aurkitu ahal zen Bagdageko Kalifa baten ondasunen artean.
Zurekin kontaktuan jarri naizenean, Egipton zeunden. Zer egiten ari zinen hor?
Ba, hain zuzen, bidaia batean, bidaia agentzia horrekin lan egiten. Egipto ikusteaz gain, Kairoko museo egiptoar berria ikusteko.
"Politika ez da asko aldatu Erromako garaietatik: joko zikina, ustelkeria, intrigak..."
Museo horrek horrenbesteko xarma ez duela entzun dut. Hala da?
Bertan pieza garrantzitsu guztiak sartu nahi zituzten. Haiek nahi dutena da, museo bat ikusi beharrean, hiru museo bisitatu behar izatea. Hala, momiak Zibilizazioaren Museoan sartu dituzte. Tahrirreko Museoan pieza garrantzitsuak daude. Eta Museo Egiptoar Handia sortu dute: oso eraikin ikusgarri batean bigarren mailakoak izan daitezkeen piezak jarri dituzte, baina, noski, hara joatean, ezinbestean ikusi beharrekoa da. Tira, polita da, interesgarria, eta lehen ikusi ezin ziren hainbat pieza ikusi daitezke orain.
Youtuben bideo andana dituzu, baina zu ez zara ohiko youtuberra.
15-16 urte daramatzat Raíces de Europa elkartearekin hitzaldiak ematen. Bada, grabatzearren grabatzen ziren, eta besterik gabe internetera igotzen ziren. Inork ez zituen ikusten, baina, pandemiarekin, jendea etxean zegoen, eta agian utzi nahi zion telebista bidez iristen ziren mezu kezkagarriak ikusteari. Asko hasi ziren ikusten, eta horrek ekarri zuen hitzaldi horiek gero eta hobeto grabatzeko aukera. 2020 inguruan kanalak 25.000 bat harpide izango zituen, eta, orain, 260.000 inguru. Boom handia izan zen. Sumertarren inguruko hitzaldiak 3.800.000 ikustaldi ditu. Baten batek bi aldiz ikusiko zuen, agian, baina, tira, hiru milioi lagun eseri dira, playari eman, eta ordubetez entzun dute adin ertaineko emakume bat, betaurrekoduna, diapositiba batzuekin... Guztiz harrigarria iruditzen zait hori hala izatea.