Gurasoen etxera bueltatu da Jon, hainbat urteren ondoren, familiarekin aitaren 60. urtebetetzea ospatzera. Baina festa lehertu egingo da aitak egindako sexu abusuak mahai-gaineratzen dituenean. Thomas Vinterbergen Festen pelikula oinarri, Maria Goirizelaia (Bilbo, 1983) antzerki zuzendariak taulara eraman du, eta maiatzaren 15ean aurkeztuko du Gasteizko Principal antzokian.
Zer dakar 'Festen' antzerki obrak Vinterbergen komedia beltz hartatik?
Filmaren antzerki egokitzapena da Festen hau, beharbada bizkorragoa, frenetikoagoa, antzerkiaren erritmoak hala eskatzen duelako, eta hor gertatzen den guztia kontatzeko ordubete eta zertxobait gehiago dugulako. Nire ustez, filmaren esentzia jasotzen du antzerki obrak, trinkoagoa beharbada, eta apur bat basatiagoa. Lucia Astigarragak eta biok egin dugu egokitzapena, pelikulatik abiatuta, baina baita antzerkirako idatzitako ingelesezko eta frantsesezko bertsioekin. Festen hau egungo errealitatera ekarri dugu pixka bat, etxera, Euskal Herrian zentratua, era berean horrek dakarren unibertsaltasunarekin.
Festa basatia eta adingabeen abusuak tartean. Zergatik aukeratu zenuen obra?
Calixto Bieito Arriaga antzokiko zuzendari artistikoaren enkargua izan zen. Nire lan ildoarekin bat egin zezakeela uste zuen, eta hala dela esango nuke. Testu bikaina da aktoreak zuzentzeko, gozoki bat zuzendariarentzat. Unibertsitatean Dogma mugimenduaz aritzeko ezinbesteko pelikula delako ezagutzen nuen, baina ez beharbada oraingo sakontasunarekin. Eta gizadia bera bezain zaharra den gai bat, familiaren barruko abusua, berriro aztertzeko aukera horrek erakarri ninduen. Gizarte klasista eta patriarkalaren krudelkeria agerian utzi nahi genuen.
Publikoa astindu dezakeen obra.
Uste dut jendea haserre ateratzen dela antzokitik. Haserre, gogaituta, astinduta. Festen ez da pieza erosoa, indarkeria handia dago, eta horrela egin nahi genuen, horrela landu. Indarkeria esplizitutik, hitzezko indarkeriatik, hitzik gabekotik, fisikotik. Jendea nahasita ateratzen da, eta familietan zer gertatzen den hausnartzeko ere gogoetarako gaia izan daiteke; zenbat zigorgabetasun dagoen familien barruan, hitz egiten ez delako, edo hitz egitera edo salatzera ausartzen ez garelako, guztiek dakiten pertsona horrengan fokua jartzera ausartzen ez garelako.
"Familietan zer gertatzen den hausnartzeko gaia eman dezake 'Festen' obrak"
Nolako helburua du zure antzerkiak? Astintzea da obrekin bilatzen duzuna? Ala obraren arabera izaten da hori?
Uste dut helburu nagusiak gizarte-kontzientziarekin duela zerikusia. Eta arazoez hitz egitearekin, orainaldian kezkatzen, hunkitzen, astintzen, interpelatzen gaituen guztiaz hitz egitearekin. Uste dut hori dela helburua. Batez ere, jendea astintzea eta harekin hausnartzea. Eta proposamenak egitea, jendeak gai jakin bati buruz eztabaidatzeko edo eztabaidatzeko gogoa izan dezan. Hori da antzerkiak duen eraldaketa-gaitasun sozial horren gauzarik interesgarriena. Eta horiek dira nire helburuak. Askotariko lanekin noa. Altsasu auziaz hitz egitetik, amatasunera Yerma obran, edo adingabeei egindako sexu-abusuei buruz hitz egitera Festen lanean. Duela gutxi, teknologia berriek haurrengan nolako eragina duten landu genuen Play! obran. Oso gai desberdinak dira, baina nolabait gizartea kolpatzen ari diren gaiak. Antzerki mota horrekin sentitzen naiz ni erosoen.
'Nevenka' obra ere katartikoa izan zen publikoarentzat, ezta?
Bai, Nevenka uste dut katartikoa dela guztiontzat. Ana Pastorren dokumentala izan zen bere garaian, eta ziurrenik Iciar Bollain egiten ari den filma ere hala izango da. Obra honek Prima Facie moduko ikuskizunek egiten duten salaketaren bidetik egiten duela uste dut. Izan ere, urte askoan emakumeok jasan dugun afonia hori hausten hasi da modu irmoan. Eta publikoa hortik ere apur bat nahasita ateratzen da, baina agian zertxobait lasaituta, ikusirik Nevenkarena 2001ean gertatu zela, gauzak aldatu direla eta orain hori ezinezkoa izango zela pentsatuta, baina baita penarekin ere, oraindik munduan Nevenka asko daudelako.
'Altsasu' obrak ere zeresana ematen jarraitzen du taula gainean...
Altsasu kasu berezia da, publikoa aldez aurretik pentsatutako ideia garbiarekin sartzen delako antzokira. Jende guztia posizionamendu oso argi batetik sartzen da, aurreiritzi asko dago aktibatuta. Eta, ziur aski, publikoari erronka handiena botatzen diona da obra hau. Ikusleak norainoko enpatia du? Amore emateko gai ote gara? Noraino? Egin ditugun gainerako obretan, gehienetan, esango nuke jendea gai dela bestearen lekuan jartzeko. Altsasun, oso leku kontrajarrietan daudenez, zaila da guztiekin joatea. Erabat aurrez aurre dauden bi istorio dira, erabat kontrajarriak eta bateraezinak, eta hortik aurrera publikoak erabakitzen du noraino erosten duen bestearen kontakizuna, noraino enpatiza dezakeen inputatutako pertsona horrekin edo erasoa jasan duen guardia zibil honekin. Bakoitzak du erantzukizuna, eta iruditzen zait hori ere gauza polita dela, publikoaren esku uztea, ikusten ari garen obra horretan norekin goazen erabakitzeko gaitasun kritikoa izatea.
Obra ikusi aurretik ere izan ziren kritikak. Gasteizko PPko zinegotzi batek 'doktrinamendu nazionalista' egotzi zion...
Bai, arrisku hori dugu azken boladan sortzaile askok: obra aldez aurretik ikusi gabe epaitzea. Nik beti gonbidatzen dut egokiak diren kritikak egitera, betiere eraikitzaileak badira eta bake-borondate batetik badatoz edota ikuspuntu sortzaile batetik badatoz; halakoak zoragarriak iruditzen zaizkit. Antzerkiarentzat arazo bat da betoa jartzea ikuskizuna ikusi ere egin gabe, eta politikarekin artearekin baino zerikusi handiagoa duen leku batetik egitea. Kritika guztiak ongi etorriak dira, betiere adiskidetzeko borondatea badute.
Imajinatuko zenukeen duela urte batzuk obra baten debekua eska zezaketenik edo zure antzezlan batengatik mehatxurik egongo zenik, 'Altsasu'-rekin gertatu moduan?
Uste dut azken urteetan gure inguruetan ibili dela zentsura, ez da berria. Berria izan da, hori bai, Espainiako Kongresuko talde batek antzerki obra bat erretiratzea argi eta garbi eskatzea, Abadian gertatu zen bezala. Baina zentsura gainean izan dugu, eta uste dut kultur kudeatzaileok, zuzendari artistikook eta artistok horren aurka borrokatu behar dugula, oso irmoak izan behar dugu adierazpen eta sorkuntza askatasuna aldarrikatuz. Gero eta irmoago azaldu behar dugu, gure sortzeko moduan inolako esku-sartzerik egon ez dadin.
"Irmo azaldu behar dugu gure sortzeko moduan inolako esku-sartzerik egon ez dadin"
Halako hertsapenek eragina izan dezakete hurrengo obretarako? Arrastorik uzten dute mehatxuek?
Nire barruan mugitzen diren gauzengatik funtzionatzen dut, nolabait esateko, eta, tira, ez gara beldur. Ane Pikaza eta biok – La Dramática Errante konpainiako bazkidea– mugiarazten gaituzten gaiekin egiten dugu lan, eta, egia esan, ez dugu beldurrik. Hau da errealitatea. Hunkitzen gaituelako edo interpelatzen gaituelako kontatzea merezi duela uste dugun istorio bat dagoen guztietan, haren bila joango gara. Eta tira, saihetsezina da, batzuetan zuk ezin dituzu kontrolatu inguruko jendearen portaerak, baina gure sinesmenei eta balioei leial izan gaitezke. Eta zentzu horretan, axola zaigun antzerki hori sortzen jarraituko dugu.
Nola sortzen dira La Dramática Errante konpainiako antzezlanak? Entsegu orokorretatik abiatuta ala idazketatik?
Lehenik bilera batetik jaiotzen dira, kafe batetik, gertatu zaigun zerbaitetatik... Gertatzen ari den eta bat-batean gure munduan kolokan dagoen zerbait edo biziki hunkitzen gaituen zerbait izan daiteke abiapuntua. Gero, normalean, egia da nik idazten dudala. Baina baita taldean ere; Altsasu, adibidez, idazketa-laborategi baten barruan idatzi genuen. Yerma lan bakartiagoa izan da. Niri asko gustatzen zait begirada desberdinekin eta lankideekin lan egitea, testua partekatzea eta feedbacka jasotzea. Hori oso aberatsa iruditzen zait. Eta hortik aurrera entsegu gelara egingo dugu salto. Testua probatzen da, zerk funtzionatzen duen edo zerk ez erabakitzeko. Horrekin osatzen goaz obra. Orain, Dramática-ren hurrengo proiektuan murgilduta gaude, eta horrela egiten ari gara; dagoeneko argitaratuta dagoen testu batetik abiatu gara, eta eszenatoki gainean izango duen aldaketa oso handia izango da, irakurritako testu dramatiko gisa proposatzen denak ez duelako hain ondo funtzionatuko eszenatokian, eta beste leku batera joan beharko dugulako...
Heriotza izango duzue gaia hurrengoan, ezta? Askotan saihesten dugun gaia...
Gure gizartea ez dago prestatuta edo ez gaituzte prestatu heriotzaz hitz egiteko, bizitzaren amaieraz eta horri aurre egiteko moduaz hitz egiteko. Oraindik ez dugu onartu heriotza bizitzaren parte denik. Eta ni lehena. Gai horrek asko kezkatzen ninduen, eta, gainera, gertu bizipen bat izan genuen; Aneren osaba gaixotasun baten ondorioz hil zen, eta horren bila joatea erabaki genuen. Bat-batean gure bizitzak desegonkortu zituen horri heltzea pentsatu genuen, oso unibertsala den zerbaiti buruz hitz egiteko, mundu guztiari eragiten diona eta denok egingo dugun igarobide bati buruz hitz egiteko. Eta ikusi, halaber, zer gogoeta egiten dugun elkarrekin heriotza onaren etapari edo amaiera horri aurre egiteko dauden modu desberdinei buruz. Testu probekin gabiltza orain, eta, ondo bidean, datorren urteko urtarrilean estreinatuko dugu Arriagan Ni flores, ni funeral, ni cenizas, ni tantán.
Ikusle gisa, irudipena dut gero eta azkarrago igarotzen direla obrak, horietako asko ikusteko aukerarik gabe. Nola bizi duzue sortzaileek?
Beno, errealitatea da merkatuak ezin duela dagoen produkzio kantitatea xurgatu. Hori hemen Euskadin gertatzen da. Etengabe ekoiztera bultzatzen dira konpainiak, eta gainprodukzioa dago. Ia kuskizun bat urteko, diru laguntzen gurpil zoro horretan sartu behar duzulako ekoitzi ahal izateko... Niretzat hori akatsa da. Altsasu 2021ean jaio zen, 2024an gaude, eta jarraitzen du, eta uste dut hau dela ikuskizunek izan beharko luketen bizitza mota, behintzat hiru edo lau urteko bira. Izan ere, egia da sortzaileak hamsterrak bezala ikusten ditudala gurpil amaigabe honetan, edozein motatako ideiak bilatu nahian. Eta sortzea zaila da, denbora hartu behar da, eta ekoizteko modua agian ez dator bat merkatuak ezartzen duen horrekin. Ekoizpen formula horiek birpentsatu egin behar dira; aztertu zer bizitza nahi dugun obrentzat, merkatuak nolako euskarria emango dien konpainia guztiei, eta nolako birak egin nahi ditugun. Bestela jai dugu, itotzen joango gara pixkanaka.
Hogei bat urte atzera eginez, aurrerapausorik eman al da egituretan? Ofizio prekarioa izaten jarraitzen du...
Oraindik ere lanbide prekarioa da, eta zaila da sortzaile berriek egonkortasun bat izatea. Ikusten dudana da lehen askoz gehiago zaintzen zela konpainia, taldea bera. Eta orain, euskal konpainietan, oro har, 50 urtetik gorako jendea dago buru, eta oso konpainia gutxi dira gazteek zuzentzen dituztenak. Horrek merkatua, batez ere, barreiatu egiten du; modu indibidualistagoan lan egingo dute, eta ez kolektiboaren ikuspegitik. Eta horixe zuten antzina konpainiek: kolektiboa zaintzen zuten. Uste dut elkarteak indartu eta bultzatu beharko liratekeela; antzerki eskoletatik irteten direnak edo formakuntza izan dutenak beren egitura propioak sortzeko prestatu behar lirateke, halako edo bestelako dei baten zain ez egoteko.
Elkarlan berezi batekin jaioko da 'Filtro' obra ere, ezta?
La Dramática Errante-k nazioarteko lehen koprodukzioari ekingo dio aurten, Montevideoko (Uruguai) Verdi aretoarekin. Montevideon 1994ko abuztuan izan ziren Filtroko gertakariak ekarriko ditu taulara, eta, kasu honetan, talde artistikoaren zati bat Euskal Herrikoa izango da, eta beste bat Uruguaikoa. Udan Verdi aretoan izango da estreinaldia, eta hurrengo urtean etorriko da Euskal Herrira. Koprodukzio moduan hau da egingo dugun lehena, baina egia da nazioartekotze prozesua duela pare bat urte hasi genuela; gehienbat Latinoamerikan lan egin dugu, hainbat herrialdetan izan gara lanak aurkezten. Altsasu, adibidez, Medellinen, Bogotan eta Montevideon ikusi ahal izan zen, eta orain zain gaude ea Buenos Airesera eramatea lortzen dugun.
"Egitura propioak sortzeko prestatu behar dira ikasleak, dei baten zain ez egoteko"
Zein obra gustatuko litzaizuke zuzentzea? Aukeratu behar bazenu?
Bi ditut buruan. Matthew Lopezen La Herencia eta Hanya Yanagihara Tan poca vida istorio handiak momenturen batean zuzentzea gustatuko litzaidake.
'Yerma' obrak antzerkitik zinemara egingo du jauzi Lara Izagirre zuzendariaren eskutik. Gertutik jarraituko duzu?
Gidoia bien artean egiten ari gara. Ez da obraren egokitzapen bat egingo, beste Yerma bat baizik. Antzerkiaren erritmoak gauza batzuk eskatzen zituen, eta bestelako forma du zinemak. Sakoneko istorioa berdina da, baina zinemak beste kodigo batzuk eta beste hizkuntza bat eskatzen ditu. Gidoia amaitzeko azken fasean gaude. Oso pozik.
Obrak zuzentzearekin batera, besteak beste, Erriberriko Antzerki Jaialdia zuzentzen duzu Ane Pikazarekin batera. Nolako ardura da hori?
Ardura handia da. Hirugarren urtea izango da hau guretzat, eta 25 urte beteko ditu jaialdiak. Jaialdiaren programazioa aukeratzea edo antolatzea da gure lana. Oso helburu markatuak ditugu zuzendari artistiko gisa. Jaialdi parekidea da, eta dramaturgian zein zuzendaritzan emakume gehiago dago gizonak baino; marra gorri bat da hori guretzat, emakume sortzaileak lagundu behar ditugulako. Halaber, gaien inguruan, gai sozialetan dugu arreta jarrita, eta dramaturgia garaikidea aldarrikatzen du jaialdiak; klasikoetan eta bertsioetan baino, antzerki sorkuntza berriaren alde egiten du. Eta gizarteratzearekin eta komunitatea sortzearekin zerikusia duen guztia ere ardatza da; Erriberrik bere sentitu behar du jaialdia, berea baita. Helburu horiekin bat egingo duten piezak bilatzen ditugu, eta dagoeneko aurtengoa ixten ari gara. Ea aurten ere Erriberri ospakizun handi bat izatea lortzen dugun.