"Goroldioak ezin dira erraz maneiatu; ez dira batere... obedienteak"

Zuzentzaile ortografikoa ere tematzen da elkarrizketa hau transkribatzerakoan, briologo hitza gaizki idatzita dagoelakoan. Ezagutza gabezia hori zer den ondo dakite Patxi Heras (Gasteiz, 1958) eta Marta Infante (Gasteiz, 1964) briologoek. Elkarrizketaren hasieran jaiotza datak berresterakoan, Wikipedian datua zuzenduta ote dagoen galdetu du Infantek. "Behin lagun batek esan zigun Patxi hilda bezala agertzen zela Wikipedian, kar-kar!".

Hasierako galdera erabakitzerakoan ez dut zalantzarik izan. Zer demontre da briologo bat?

Patxi Heras: Briofitoak ikertzen dituen espezialitate botanikoa da briologia. Goroldio, hepatikoak eta antozeroteak ikertzen ditu.

Marta Infante: Jende gehienak erre letra entzun arren, joera du hori zuzendu eta errea kentzeko, eta uste du biologoak garela.

P.H.: Inoiz erre hori lekuz aldatzen digute ere, eta biofritoak ikertzen ditugula uste dute... kar-kar!

Zertan desberdintzen dira? Lehen begirada batean nik bederen ez nituzke bereiziko... demagun, likenetatik...

M.I.: Bai, nahaste hori hor dago beti. Agian eskolan gaizki azaldu zutelako edo. Baina ez dute zerikusirik. Goroldioak klorofila duten benetako landareak dira. Likenak, berriz, onddo batek eta alga batek osatutako sinbionteak dira. Batera agertu daitezke organismo aitzindariak direlako. Arrokak edo azalak kolonizatzen dituzte, baina bizitza independenteak dituzte. Are, konpetentzia egon daiteke goroldioen eta likenen artean.

Aitzindariak direla diozue. Zeri buruz ari zarete?

P.H.: Zenbait tokitan sartzen diren lehenak direla esan nahi dugu. Biluzik dagoen enbor azalera batean, adibidez, sustraidun landareak ezin dira sartu, zorurik ez dagoelako. Behin zoru geruza bat sortu dutela, gainerako landareak sartzen joango dira.

Hortaz, suposatzen dut zoruak berreskuratzean, garrantzitsuak izango direla...

M.I.: Hala da. Baina horretan arazoa da nahita bideratu nahi izanez gero, ez direla batere maneiagarriak. Saiakera asko egin dira zoruak berreskuratzeko. Baina goroldioak ez dira batere... obedienteak, nolabait esateko. Ez da nahikoa ezponda bat eraikitzea eta horren gainean esporak botatzea. Nor bere kasa doa. Daukaten edozein aukerarekin hazi daitezke, baina agian zuk eskaini berri diezuna ez dute gustuko izango.

Beraz, goroldioak ezin dira etxekotu? Ez dira ereingarriak?

M.I.: Jende askok goroldioak hazi nahiko lituzke. Askotan kontsultatzen digute arkitektoek edo dekoratzaileek ea nola maneiatu ahalko lituzketen goroldioak, eta, egia esanda, ez da batere erraza. Horretan, orain arte hobekien egin dutenak japoniarrak izan dira, goroldioa duten eskegitako lorategien bitartez. Hainbat espezierekin baino ezin dute egin. Ez dira, ez, zure geranioaren ondoan izateko modukoak.

Hain zabalduta egonda ere? Tira, Euskal Herrian harriak berdeak dira!

P.H.: Bai, oso zabalduta daude, baina bat-batean baino ez dira sortzen. Dirua inbertitu eta ahalegindu arren, ez dira hirira sartzeko modukoak. Orain Galiziako gazte batekin harremanetan gaude, eta nahiko emaitza onak izaten ari da zenbait espezierekin hormak estaltzeko. Baina bat-batean, tipula eltxoen izurri batek dena hankaz gora jarri dio.

Biotopo berriak sortzen aitzindariak direla esan didazue. Biziaren zuhaitzean ere, eboluzioan, rol hori izan al dute?

M.I.: Lurreko landare-biziari dagokionez bederen, bai. Ez dago guztiz argi zeintzuk izan ziren horretan lehen organismoak. Baina kontua da lur landare zaharrenak direla. Arazoa da oso fosil gutxi daudela. Baina duten aniztasuna aintzat hartuta, argi dago azken 400 milioi urteetan mantendu direla, Devoniarretik. Espezie asko galdu dira bidean ere, bai eta eboluzio lerro asko ere. Beste hainbat, asko txikitu dira. Adibidez, antozeroteen 300 bat espezie egongo dira orain, eta horietatik 250 dendrozeroak dira, baso tropikaletan bizitzera egokitu zirenak. Bide batez, Patxik badu horietako espezie bat hari dedikatua: Dendroceros herasii.

Argazkia: JUANMA GALLEGO / ALEA

Eta hau, zer dela eta?

M.I.: Ekuatore Ginean jaso genuen, eta, horren ikerketan denbora asko eman ostean, nik deskribatu nuen, eta hari dedikatu nion.

Tira, Wikipedian Patxi berriro hiltzen baldin badute ere, behin betiko geratuko da izena...

P.H.: Auskalo! Izan ere, espezieen izendapenean ere askotan aldaketak daude. Gerta daiteke zuk pentsatu izana espezie bat berria dela, eta aurretik beste batek berdina deskribatu izana. Halakoetan, lehentasuna du izen zaharrenak. Baina, tira, bigarrena ez da guztiz desagertzen, sinonimo gisa geratzen baita. Baina konplikatua da. Izan ere, duela gutxira arte briologo bakoitzak bere kasa lan egiten zuen, komunikazioa zailagoa zelako. Horregatik, nahiko ohikoa da duela urte asko deskribatutako espezieekin halako nahasketak gertatzea.

Nola heldu zineten mundu honetara?

M.I.: Nire kasuan, errua Patxirena izan zen. Bera hasia zen botanika egiten Pedro Uribe-Etxebarriarekin, eta autobusean kointziditu genuen.

P.H.: Zure bizitzan topo egiten duzun pertsona horietako batekin abiatu zen nirea: botanikarekiko grina piztu zidan Pedrok. Nik berez entomologoa izan nahi nuen. Baina berak gaitasun handia zuen gauzak emozioz transmititzeko. Esan zidan inor ez zela dedikatu hemen goroldioetara, eta nahiko arlo zaila zela. Bada, animatu nintzen. Erabakigarria izan zen ere Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko katedratiko bat, Creu Casas doktorea. Oso ondo hartu ninduen.

Bitxia da zelan horren aleatorio diren zenbait gauzak bizitza bideratzen dizuten, ezta?

M.I.: Hala da. Nik txikitatik gustuko nituen landareak, aitarekin mendira ateratzen nintzenean. Baina Patxirekin elkartzean hasi nintzen briologia lantzen.

Orain Patxiri egozten diozu bizitza osoa honetara dedikatu izana?

M.I.: Ez, kar-kar! Hori ezin dut esan.

Ekuatore Ginea aipatu didazue. Zer dela-eta joan zineten hara?

P.I.: Manuel Iradier elkarte afrikanista sortu zenean, batzorde zientifikoa osatu zen, eta antolatu zuten hara joateko bidaia bat. Nik izena eman nuen, bertako goroldioak ikertzeko. Arlo honetan, ia-ia ez zegoen herrialde horretako daturik. Lehen bidaia 1993an izan zen, eta azkena 2003an. Guztira, zazpi bidaia egin nituen.

M.I.: Nik bi bidaia egin ditut. Kontua da hemen goroldioetara dedikatzea zaila dela, baina eremu tropikalean, are zailagoa da. Batetik, finantziazioa bilatu behar duzu. Hasieran elkartearekin finantzatu genuen, baina, ondoren, National Geographicen beka bat lortu genuen.

Afrikan hartutako lagin horiek ikertzeko bidea ematen dizuete oraindik?

P.H.: Horretan ari gara. Landare hepatikoei buruzko bibliografia zabala dago, baina goroldioen inguruan askoz gutxiago ikertu izan da, eta bibliografia gutxi dago. Erreferentzia bilduma zabala izango lukeen herbario batera joan beharko genuke, aleak alderatu ahal izateko. XIX. mendean botanika egitearen parekoa da hau.

Gainera laginak eraman beharko zenituzkeela suposatzen dut. Imajinatzen dut aireportuko kontrola, ea 'belar' hori zer den galdezka...

M.I.: Mundua asko konplikatzen ari da, bai!

P.H.: Garai batean aireportura joan eta laginen maleta irekitzea nahikoa zen. Leherkaririk ez zegoela ikusi eta kito.

M.I.: Horrelako bidaiak beharrezkoak dira. Oroitzen naiz 1998an autoan hainbat kutxa sartu eta Hungariara joan ginela uda igarotzera. Kontua da bertan bizi dela munduko hepatikologo tropikal hoberenetakoa: Tamás Pócs. Vietnamen bonbak erortzen ari zirela bera ikertzen zegoen bertan. Kuban eta Tanzanian ere egon zen. Burdinazko Errezelaren garaia zenez, herrialde tropikal komunistetara baino ezin zen joan.

P.H.: Horri esker bi espezie aurkitu genituen. Gasteizekin senidetuta dagoen Kogo [Ekuatore Ginea] hiriari eta Manuel Iradierri eskaini genizkien: Diplasiolejeunea cogoensis eta Cololejeunea iradieri.

Jardun honek duen pribilegio bakarrenetakoa izango da noizean behin espezie berriak aurkitzea...

M.I.: Ez pentsa; oso noizean behin gertatzen da hori!

P.H.: Bederen bidaiatzea ahalbidetzen dizu ere, eta bidean jende ederra aurkitzen duzu. Briologo gutxi daude munduan.

Organismo erresistenteak direla entzun dut. Hala da?

P.H.: Bai, erresistentzia handia dute. Mundu begetalean, nolabait esateko, briofitoak anfibioen baliokideak dira. Gainera, deliteszentzia gaitasuna dute: garai txarrak datozenean deshidratatzen dira, eta, zimelduta, bizi forma latente egoeran geratzen dira. Euria bueltatzen denean, berriro funtzionatzen hasten dira. Horri esker espezie asko leku idorretan bizi daitezke.

M.I.: Ur hori ez da nahitaez euria izan behar, laino baten kondentsazio bitartez iritsi daiteke ere. Denbora asko egon daitezke deshidratatuta.Monegros inguruan egin duten lan baten izenburua, adibidez, oso adierazgarria da: Briofitos la estrategia de la paciencia. Gaitasun hori ere lagungarria da ikerketan. Izan ere, guk goroldioak lehorrean gordetzen ditugu, eta mikroskopio bidez ikertzerakoan berriro hidratatzen ditugu.

Asko hitz egiten da landareekiko itsutasunari buruz: gehienok ez ditugula landareak hautematen ere. Goroldioen kasuan, handiagoa izango da arazoa, ezta?

P.H.: Bai, eta botanikoen artean ere, batez ere landare baskularrak ikusten dira gehien. Zoozentrismoa dugu. Animaliak garenez gero, gugandik gertuen dagoena aintzat hartzen dugu. Gehiago erakartzen gaituzte begi edo aurpegia duten organismoek. Landareek eredu biologikoa oso desberdina dutenez, ez ditugu ondo ulertzen. Parke natural batera joan zaitezke, eta uste duzu hartzak egongo direla. Baina ziur ez dituzula ikusiko. Aldiz, zuhaitz eta landare ederrak ikusiko dituzu, askotan jaramon askorik egin gabe.

Aurreko egunean, landan paseatzen ari nintzela, harritu nintzen egunero ikusten nuen landare bat estramonioa zela jakitean... Estramonioa, aizue!

M.I.: Bai, gauzak ezagutzea oso lagungarria da. Bestela, askotan ematen du landareak animalien eta agertokiaren atrezzoa besterik ez direla.

P.H.: Aipatu duzun landarekiko itsutasuna baino, ahalegintzen ari gara zehatzagoa den termino bat zabaltzen. Itsutasuna baino, pertzepzio arazo bat dagoelako. Horregatik uste dugu hitz egokiena abotanopsia dela.

'Abotanopsia'. Apuntatuta. Bide batez, nola ikertzen da hau?

M.I.: Lehenik eta behin, noski, aurkitu behar dituzu, landara joanez. Bardean egindako azken azterketa egiteko, adibidez, bertara joan gara. Eremu geografikoaren arabera, inbentarioak egiten ditugu: zenbat landare dauden, zenbat lur azaleratzen den, zer motatakoa den… eta bertan dauden espezieak apuntatu. Txikiak direnez, landan beti ezin dira identifikatu, eta, horregatik lagin bat eraman behar dugu laborategira. Bertan, ezaugarrien arabera identifikatzen ditugu espezieak, baina gehienetan mikroskopioa erabili behar dugu.

Habitatak funtsezkoak izango direla suposatzen dut. Nolakoa da horien kontserbazio egoera?

P.H.: Habitata kaltetuz gero, espezieak galduko dira, seguru. Ez du zentzurik goroldio espezie bat babestu nahi izatea, harentzako habitat egokia baldin ez baduzu. Araban egur ustelduan bizi den goroldio bat dugu, eta egur ustel hori gero eta eskasagoa da gaur egun. Pirinioetako espeziea da, eta mendebaldetik duen muga Gaubean dago. Behin baino ez dugu aurkitu, oso arraroa da. Zaila da ikusteko gainera, esporofitoak —normalean berde ikusten duzuna goroldio batean— egurrean txertatuta dagoelako, onddoen mizelioak bezala.

M.I.: Arazoa da landare baskularrekin egin daitezkeen gauza asko ezin dituzula egin briofitoekin. Ezin duzu lorategi batera eroan edo beste nonbait berriro sartu. Inoiz proposatu digute ea ezin daitekeen landarea hartu eta gero erein. Ez, normalean ezinezkoa da

P.H.: Espezie gutxi batzuekin baino ezin daiteke hori egin. Moduren bat egongo da, briofitoak espora bitartez sexualki ugaltzen direlako, eta batzuk zabaltzen dira ere begetatiboki… aldaxka bidez. Baina oso zaila da.

Endemismoren bat al dugu hemen?

P.H.: Bai, Araban Baia ibaiaren alboko zuhaitzetan baino bizi ez den goroldio bat dugu: Orthotrichum casasianum. Mundu osoan ez da beste inon aurkitu. Baia ibaiaren portaera pixka bat berezia da, ur goraldi handiak dituelako. Bada, goroldio hori ez da bizi urtero ureztatzen den eremuan, zuhaitzetan gorago baizik, bost urtean behin-edo ureztatzen den eremuan. 

Nolakoa da Araban ikerketa botanikoaren osasuna?

M.H.: Harro egon behar garela uste dut; baita Euskal herriko botanikaz ere. Espainia mailan aitzindariak izan gara, unibertsitate andana dituzten beste lurralde batzuen aldean. 1980 eta 1990eko hamarkadan bereziki goraldi bat egon zen.

P.H.: Orain egoera zailagoa da. Batez ere gazteek kanpora jo behar dute honetara dedikatzeko. Administrazioak soilik jotzen du zugana txosten bat behar duenean. Eskaera horien artean, baina, urteak pasa daitezke, eta zuk bizirauteko goroldioek egiten dutena egin behar duzu halabeharrez: lozorrotzea. Azpiegitura zientifiko sendoa behar da; bestela, erreleboa ez dago ziurtatuta. Baina ikertzeko asko dago: Arabako Natura Zientzia Museoko herbarioan 206.000 plegu inguru ditugu, horietatik, 45.000 bat briofitoenak dira. Ez dira gutxi.