Herritar gehienek atzean utzi duten bitartean, Covidarekin arrastaka jarraitzen dute hainbatek. Hiru urte dira Kristina Jausoro (Gasteiz, 1970) kutsatu zenetik, eta aurretik egiten zuen bizitzara ezin bueltatu dabil. Covid iraunkorra duten gaixoek zama bikoitza dutela gogoratu du, gainera. Norberaren eritasunari aurre egiten ari dira, alde batetik, eta gaixotasun hau ikusarazi eta modu integralean artatzea eskatzen ari dira, bestetik. Long Covid Euskal Herria elkartearen babesarekin egiten ari dira lan hori.
Zer moduz zaude?
Gaizki. Tarteka momentu hobeak izaten ditut, baina orain makalaldi bat igarotzen ari naiz, eta nahiko gaizki nago.
Zeintzuk dira sintomak?
Covid iraunkorrean askotarikoak izaten dira. Nire kasuan, disnea eta nekea dira, esfortzu berezirik egin gabe nekatzen naiz. Buru-nahastea eta memoria urritasun diagnostikoa daukat; arinak direla esaten didate, baina egunerokoan nabaritzen dut, eta batez ere lanean nagoenean. Digestio aparatuan ere zenbait arazo daukat, hesteetako disbiosia, eta orain kardiopatiarik ote daukadan aztertzen ari naiz.
2020ko martxoan kutsatu zinen, ezta?
Bai, martxoaren 11 izan zen nire lehengo baja eguna, itxialdiaren aurretik. Gizarte langilea naiz, eta hezkuntzan egiten dut lan. Sukarra izan nuen, eta nire gauzen bila joan nintzen lantokira, egun batzuetako kontua izango zelakoan; ordurako umeak ez ziren eskolara joaten. Egun haietan eskola guztiak erabat ixteko eskatzen genuen, nahasmena sekulakoa zen, korapiloa... Eta laster heldu zen erabateko itxialdia.
Nola gogoratzen duzu hilabete hura?
Niretzat oso gogorra izan zen, tsunami baten antzera etorri zitzaidan gainera. Ama eta kuadrillako lagun bat hil zitzaizkidan ia egun berean, eta benetan latza izan zen; aurretik patologiak zituzten, eta covida azken kolpea izan zen haientzat. Covidak momentu haietan ondoan egoteko aukera lapurtu zidan; agur esateko aukera baino ez nuen izan, eta oso burugogor jarri nintzelako. Latza izan zen, baina jende askoren antzera, pentsatzen dut... Nire kasuan, aldebiko neumonia arina izan nuen, eta etxean igaro nuen; eta, batik bat, lehendabiziko olatua zelako, ospitalean egoteko lekurik ez zegoelako.
Lanean zaude gaur egun?
Lanera bueltatu nintzen, hobeto sentitzen nintzelako. Beste bi neumonia izan nituen aurretik, eta uste nuen pasatu nuela. Baina bi astetan konturatu nintzen ezin nuela lana behar bezala egin, egunerokoan zailtasunak nituen, eta baja hartu nuen. Urtebete eta hiru hilabete egin nituen bajan. Orain lanean nago, baina baja aldiekin tartekatu behar izaten dut, berriz ere indarra hartzeko, batez ere buru-nahasteen eraginagatik. Informazioa ez dut ondo kudeatzen, eta lehen nahiko arin egiten nuena ezin dut egin, erabakiak arin hartzen nituen, eta nire lanean beharrezkoa da; egunero hainbat eskari jasotzen ditugu, haurtzaroari buruzko kasu larriak, eta berehalakoan eman behar dugu erantzuna; nabaritzen dut oso motel doala nirea, gauzak ahazten ditudala, egitekoak nahi gabe egin gabe uzten ditudala, bileretan informazioarekin blokeatu egiten naizela... Eta fisikoari dagokionez, berriz, ezintasuna nagusi. Mendizalea nintzen, nire zaletasun handienetakoa, eta orain ezin dut kirolik egin, ez behintzat lehen egiten nuen moduan; lanera bizikletaz joaten nintzen, eta orain ezin dut. Ondo neurtu behar dut egiten dudana; pasatzen banaiz, nekea izugarria da, eta ohean bukatzen dut. Aurreko bizitzan egiten nuena erabat aldrebestuta daukat.
"Ondo neurtu behar dut egunero egiten dudana; bestela, nekeak jota, ohean amaitzen dut"
Mediku baten diagnostikoa izan zen covid iraunkorra?
Ez. Telebistan ikusi nuen hau gertatzen ari zela, eta gero sare sozialetan konturatzen hasi nintzen nire modura hainbat lagun zeudela. Hasieran neumonia motel zihoala uste nuen, baina ez. Gero konturatu nintzen giltzak etxean hamaika aldiz ahaztu nituela, eta ez da kasualitatea, eta horren antzera beste hamaika kontu. Sareak aukera eman zigun elkartu eta kolektibo bat sortzeko, 2020ko udan; Euskal Herri mailan hasi ginen lanean, eta 2021ean elkartea osatu genuen.
Azken urtean hobera edo okerrera egin duzula nabaritu duzu?
Denetarik izan dut. Hainbat tratamendu hartu ditut, ia gehienak osasun sistema pribatuan, baina ez dut alderik nabari. Hainbat aldiz hobera egin dut, baina berriz ere atzera, ez dakit zergatik. Eta azkenaldian, urtarrilaz geroztik, beheraldia izan dut.
Osasun sistema publikoan nola artatu zaituzte?
Ez dut erantzunik jaso. Publikoaren aldekoa naiz, eta saiatu naiz arreta eskatzen, aldarrikatzen, baina ez dut erantzunik izan. Ulertzen dut hau berria dela, medikuek mugak dituztela, baina oso zaila izan da erantzun enpatiko bat lortzea. Lehen olatukoa naizenez, entzun behar izan nuen hau nire buruan zegoela eta depresioak jota nengoela... askotan emakumeoi esaten digutena, bide batez. Eta hori gogorra izan zen. Noski, inplikatzen den jendea ere badago, eta publikoan izan dudan mediku bat nabarmendu nahi nuke, arreta ona eskaini zidalako, eta ahal zuen neurrian erantzun zuelako; harekin tratamendu batzuk izan nituen, hobekuntza txiki bat nabaritu nuen, baina momentu jakin batean berak gomendatu zidan espezialista pribatu batera jotzeko. Batean eta bestean ibili naiz, eta momentu jakin batean erantzuna bera izan da: honaino heldu gara, ez dakigu ezer, beraz alta emango dizut. Egia da oraindik ez dutela erantzunik, baina ez dakizunean erantzuna ezin daiteke izan alta ematea; beharbada ondoan egon behar duzu aztertzen, ebaluazioa egiten, eta gaixotasunak nolako bilakaera duen jarraitzen. Zeren imajinatzen dut hainbeste denbora gaixorik egotea ez zaigula dohainik aterako. Nik gero eta ahulago sentitzen dut nire gorputza.
Zenbat lagun zaudete elkartean?
140 bat izango gara, baina Europa mailan estimatzen da 17 milioi daudela gaixotasun honekin, eta 65 milioi mundu mailan. Ematen du kutsatu zirenen arteko %10 inguru sintomaren bat garatzen dutela luzerako. Elkartean sartzeak esan nahi du onartzen duzula zure burua gaixo bezala, eta hori oso prozesu pertsonala da, eta zaila. Denok pasa gara hortik; hamaika gauza egin ditugu, esan diguten guztia, ariketa hau dela edo jateko bestea dela, eta ikusi dugu ez dela hobetzen, eta batzuetan okerrera doala. Lehenengo olatukoak batez ere ari gara geure buruari esaten hau kronikoa dela, eta zerbait asmatzen ez duten bitartean honekin bizi beharko dugula; eta hori onartzea zaila da, latza. Beste bizitza bat hasi behar duzu, lan zein gizarte arloan, muga ugari dituzulako.
Martxoaren 15a izan da covid iraunkorraren eguna. Zer da aldarrikatu nahi duzuena?
Arreta integrala eskatzen jarraitzen dugu. Covid iraunkorrerako diziplina anitzeko unitateak ezartzea, jarraipena bere osotasunean egitea. Bestela sintomaren arabera mugitzen gara; nire sintoma nagusiena, adibidez, biriketako arazo bat izan da, eta neumologian artatu naute, baina besteek ez diote lehentasunik eman, eta noski, neurologo, digestibo eta bestelako espezialisten beharra dugu. Hemen ez dagoenez, hainbat lagunek bigarren iritzi bat eskatu dugu Bartzelonan, ospitale publikoan honetarako unitate bat dutelako. Uste dugu badela garaia hemen izateko. Eta, bien bitartean, pribatuan oso garestiak dira tratamenduak, konplementuak; dirutza gastatu dugu ahal izan dugunok, jende batek ezin baitu hori pagatu. Eta lanari dagokionez ere antzera; nik publikoan lan egiten dut eta babes gehiago daukat, baina pribatuan dauden askok babes gutxiago dute, mesfidantzak sortzen dira lanean, batzuek utzi behar izaten dute ezin dutelako, ez diete malgutasun hori eskaintzen… Martxoaren 15eko kanpainarekin covid iraunkorra zer den ikusarazi nahi dugu. Aipatzekoa da gaixotasun honek denbora gutxian lortu duena; sekula pentsatuko ez nuen moduan, giza mugimendu indartsu bat antolatu da nazioarte mailan, eta bere lana egiten ari da; gaixoak osasun sistemaren aurretik joan dira. Atentzioa eman nahi dugu, eta pilak jar ditzaten eskatu, bada garaia eta! Jendea gaixorik baldin badago, babesa bermatu behar du sistemak. Askok babes ekonomikoa behar dute, lanik egin ezin dutelako, eta lanerako ezintasuna epaiketa bidez lortzen ari dira orain, dirutza eta esfortzu handi baten ondorioz. Noski, gure helburua ez da ezintasuna lortzea, ez dugu lana utzi nahi, aurreko bizitza nahi dugu, baina bitartean eskubideak bermatu behar dira.
Osasun sailarekin elkartu zarete?
Beti hitz politak jaso ditugu, promesak izan dira, eta ez dituzte bete. Sailburuarekin izan genuen azkeneko bileran, esaterako, agindu zuen familia medikuen artean formakuntza egingo zutela, eta ez dute egin. Oraindik badago jendea medikuen aldetik ea zer gaixotasun den hau entzun behar izaten duena; OMEk aspaldi esan zuen gaixotasun bat zela hau, eta uste dut errespetuagatik ezin dela halako erantzunik eman.