Ostiral arratsaldean batu gara Kutxiko taberna batean. Asteko nekeari gripe moduko baten lehen sintomak erantsi zaizkio Zalduari (Donostia, 1966). Elkarrizketarekin saiatu gaitezela esanik, ekin diogu. Buru argitasunari eutsi dio.
Ze unetan harrapatu zaitu azken liburu honek?
Aurreko ipuin bilduma 2018an atera nuen, eta handik lasterrera antologia bat ere Nola izan garen gauza, euskal gatazkaren ingurukoa. Oraingoan, nire betiko gauzak jorratzen ditut, baina patxada handiagoaz, ipuinen luzeran islatzen dena. Baditut idatzita azken urteetan ipuin motzak ere, eta batzuk ez zaizkit txarrak iruditzen, baina iruditzen zitzaidan bilduma honek beste tankera bat izan behar zuela. Gehiegizkoa da "urrats bat" egin dudala esatea, baina koxka bat estuago egin dut nire ipuingintzaren alderdi batzuetan.
Ipuinetan berehala harrapatzen duzu irakurlea.
Ipuinetan irakurlearen arreta erakarri nahi baduzu, eta nik nahi dut, ezin zara asko atzeratu. Liburuko azken ipuinean komentatzen dut Alice Munroren ipuinetan batzuetan kontakizunaren erdialdera arte ez dakizula zertaz doan, eta nire azalpena da Munrorenak ipuinak ez beste zerbait direla. Ni askoz klasikoagoa naiz. Gaztetan zientzia fikzio eta terrorezko ipuin asko irakurri nituen, eta halakoetan, istoriora berehala sartzen zara. Dena den, hori egin behar duzu irakurleak eskutik helduta daramazula ohartu gabe. Normalean nahiko in media res hasten naiz, akzioa martxan dagoela jada. Ez zait gustatzen irakurlea mareatzea, nobelak egin dezake hori, digresioa.
Gaiei dagokienez, hauek apuntatu ditut: bikoteak eta familiak, smartphonak, sare sozialak, euskal gatazka, eskola segregazioa, literatura, antimilitarismoa… fikzioaren galbahetik iragazirik.
Hori ere azken ipuin horretan –Ipuina adulterioa da– jorratzen dut, lehen aipaturiko gaztetako irakurzaletasunean oso ohikoa zen gai eta egile ezberdinetako bildumak esku artean izatea. Zorionez, gure literatur sisteman ipuinek eta ipuin bildumek badute leku gehiago espainiar sisteman baino, adibidez, non bildumak maiz osatu behar dituzun gai edo giro batean, nobelarantz gerturatzeko, are nobela gisan saldu ahal izateko, Sara Mesaren La familia bezala, izatez ipuin liburua izan, baina nobela gisa aurkeztu dena. Gurean merkatua txikiagoa da, eta ez dago hainbesteko presiorik alde horretatik. Liburu honetan garai, umore eta gai ezberdin asko daude; nik ezin dut itxaron zerbait homogeneoa osatu arte, ez baita etorriko.
Azken urteotan idatzia, gai asko bai, baina pandemiari ez diozu gehiegi erreparatu.
Ageri da musukoren bat Marta Hackenerrean, baina egia da. Iruditzen zait presa handiegia izaten dugula gaiei aurre egiteko, eta perspektiba pixka bat behar da. Lehenik eta behin, ez dakit zein puntutaraino bilakatuko den horren gertakari historiko garrantzitsu, are ondoren etorri den Ukrainako gerrarekin eta. Bizi izan dugu sekulako dramatismoarekin, eta neurri batean hala izan da, aldatu ditu parametro batzuk, ezkerreko ikuspegitik zure oso kide diren batzuen alderdi ez bereziki positiboak agerrarazi ditu. Baina, esandakoa, guretzat izan da oso gauza handia, baina munduan, oro har, batez ere, herrialde azpigaratuak deituriko horietan, ez da horren garrantzitsua izan. Aipaturiko perspektibarekin loturik, esaterako, nik badut duela hogei urteko gauzen gaineko ipuinik buruan, eta oraindik ez dut aurkitu modua fikziora eramateko.
"Ipuingintzan ezin zara ibili gehiegi nahasten; ez naiz txiribuelta gehiegi zale"
Kontakizunak forman eta hizkeran ez dira bereziki zailak, baina esango nuke aldi berean istorioetara ondo doituak eta aberatsak.
Nik ez dut idazten oso zail. Batetik, nire mugak daude, bestetik euskal literatura asko irakurri dut azken urteetan, eta nire hasieretan baino soltura eta baliabide gehiago dauzkat. Nahiko zehatza izaten saiatzen naiz; ipuingintzan ezin zara ibili, nire ustez, gehiegi nahasten. Ahaldunduago sentitzen naiz hasieretan baino, baina ez naiz mendeko perpaus eta txiribuelta gehiegi zale. Hasi naiz pozik egoten nire euskararekin, hastapen haietan ez bezala, oso eskertuta nago alde horretatik, 90. hamarkada bukaera aldean lagun kritiko eta editore izan nituenei, Gidor Bilbao, kasu. Azken finean, euskara ez da izan nire ama hizkuntza eta trebatu behar izan naiz, with a little help of my friends eta asko irakurtzen.
Bai, zu erdaraz idazten hasi zinen, eta gaur egun gehien bat euskaraz. Zergatik aldatu zenuen literatur hizkuntza?
Gaztetan ipuin fantastikoak eta zientzia fikziozkoak idazten hasi nintzen, nahiko konbentzionalak, ingeles izenekin, eta. Ez nuen asmorik hemengo gauzez idazteko berunezko urte haietan... Gero, hemengo gauzez idazteko beharra etorri zitzaidan, 90eko hamarkadan. Gaztelaniaz ekin nion, baina istorioak oso txarrak iruditu zitzaizkidan, ez ziruditen benetakoak; aproba egin nuen euskaraz, eta aseago gelditu nintzen. Seinale bat izan zen niretzat. Gero, zeharka, beste kontu batzuk ere etorri zitzaizkidan: ordurako baneraman hainbat urte eskolak euskaraz ematen, eta pilak jarri nituen euskararekin, bizitza euskaraz egiten hasi nintzen, euskaraz amesteraino; idazle euskaldun garaikideak ere hasi nintzen irakurtzen, Obabakoak eta beste hainbat. Bestalde, badago hor, aberriaren ahotsa, betebeharraren pisua, euskaraz jakinda eta ikastolatik pasatua izanik, baduzu hor zama bat, "euskaraz egin behar duzu!". Nerabezaroan, ordea, ez nuen batere argi ikusten hori, niretzat literatura plazer iturri hutsa zen, gerora etorri zitzaidan zorra kitatzeko unea. Eta azkenik, Espainiako literatur sistemaren erdiguneak urrun samar daude, ez da erraza zure obrarekin hara iristea. Ordea, euskaraz, oihartzuntxoa lortzea ez da horren zaila, komunitateak gehiago anparatzen zaitu. Lortu nuen, azkenean, Madrilen argitaratzea, baina ordurako banindoan beste bidean.
Liburura itzulirik, nola antolatu duzu?
Saiatu naiz ipuin aniztasun horren inpresioa izan dezala irakurleak –baldin eta erabakitzen badu nik proposatutako ibilbideari jarraitzea (ni esaterako holako bildumekin nahiko kaotiko ibiltzen naiz besteen liburuekin)–. Irakurle txintxoei begira, nire taulak egiten ditut: orain fantastikoa, gero errealista, orain Gauzari buruzkoa, zientzia fikziozkoak, laburragoak, luzeagoak... Luzeena (eta liburuari izena ematen diona) bukaeran: aurreko guztiaren hausnarketa da, ipuinari buruzko teoria bat, hots, entsegu bat, baina aldi berean teoria horrek ipuin moduan funtzionatu dezakeela frogatzeko ahalegin bat. Gero, diskoetan singlea bezala, gehien gustatzen zitzaidan ipuina bigarren doa, armagintzaren inguruko utopia erdian... eta gero puzzlea osatu.
Zientzia fikziozko bi horietatik tiraka... Zein hipotesik uste duzu gertatzeko boleto gehiago dauzkala: antimilitarista militanteek lortuko dute munduaren armagabetzea ala makinen humanizazio on batek?
Kar, kar, kar... Ukrainako gerra oso lezio ezkorra ari da uzten; duela hiru urte idatzi nituen bi ipuinak, orduan antimilitarista jatorrak esango nizukeen, egun makinek. Nahiko ezkor nago, atlantismo eta putinismoan sartu gabe, soluzio militarra nahi dutenak irabazten ari dira, ez dugu ezer ikasi? Zenbat gerra egon behar dira? Jendea, berriz ere emozionatzen ari da "zelako ofentsiba han!" eta abarrekin. Nik aitortzen dut gaztetxotan ere oso gerrazalea izan nintzela, banekien bigarren munduko gerrako datu pila bat, wargameak, maketak, hegazkinak, tankeak... Espezie mota hau etengabe birsortzen da, eta gerraren alde ludikoz bizitzen dugu gerra.
Literaturgintzari itzuliz, ipuinak nahiago dituzu nobelen aldean, zergatik?
Pixka bat kontra egiteagatik ere. Baina iruditzen zait literatura dosi handiagoa dagoela ipuinetan nobeletan baino. Nobelek behar dute betelanik ere, baina niri horrek ez dit hainbeste atsegin literariorik ematen. Nahiago dut beste erronka hori: ahalik eta gutxienekin ahalik eta gehien kontatzea. Bestalde, euskaraz ez hainbeste, baina erdaraz, nobela denez gehien "saltzen" duena, galbahea pasatu eta argitaratzera iristen den ipuin liburuaren fidagarritasuna handiagoa da.
Eta literatur dosia aipaturik, zergatik ez zaizu olerkigintza hainbeste gustatzen?
Beste lengoaia bat da. Hor hizkuntzaren pisua askoz ere handiagoa da. Hizkuntzaren jario hutsaz gozatzeko ahalmen bat eskatzen du, kontzentrazio maila askoz handiagoa. Ni prosaikoagoa naiz, ardoaren ordez urardoa. Olerkiak behin baino gehiagotan irakurri behar dira. Poesia irakurtzen dut, hala ere, gero eta gehiago, adinaren kontu bat, beharbada, bizitzari buruz hausnartzeko... Tira, agian orain mintzo dena nire sukarra da.
Zer moduz zure autofikzioaren kontrako gurutzada?
Halako gurutzadetan beti jotzen dut esajeraziora, poesiarekin egiten dudan moduan. Dena den: autofikziorako bagenuen horixe, poesia, erromantizismotik aurrera garatu den bezala, eta hor, nolabait, ni-tik idatzi, kanpokoaz ahazturik. Hori izan da poesia lirikoaren eginkizuna. Bat-batean, narratibaren leitmotiv bat bihurtu da, gero eta kolonizatzaileagoa dena. Batetik, berritasun bezala aurkeztea ez da egiazkoa, betidanik egin da, beharbada, mozorro gehiagorekin; bestetik, fikzio hutsak (badakigu ez dela fikzio hutsa) duen abantailetako bat galtzen da autofikzioan, alegia, narratzailea eta idazlea pertsona bera direnean: nork bere buruaren iritzi, akats, gauza txarretan arakatzeko gaitasuna. Izan ere, autofikzioan kostatzen zaigu gehiago egiatiak izatea gure buruarekin, kontu txarren bat esanda ere, zuritu edo ederretsi egingo dugu gehiago pertsonaia batekin baino.
"Fikzioa gutxiesten ari gara, errealagoa iruditzen zaigun zerbaiten trukean"
Alegia, gezurrak egia agerrarazten duela hobeto?
Hori da, Dylanek zioen mozorroa janzten dela egia esateko. Gero ikusi dut Oscar Wilderena dela, Dylanek berriz jo dit adarra. Bestalde, Instagram literatura baterantz goazela iruditzen zait; asumitzen dugu eta aldarrikatzen gure bizitza oso interesgarria dela. Beharbada, Jack London, Hemingway edo Katherine Mansfieldek izan zuten bizitza interesgarria. Baina mendebalde turbokapitalista, hipergaratuko idazle gehienon bizitzak... Esango dizute "bai, baina idazkerak merezi badu...", ados, baina puntu batera arte. Gure buruei garrantzi gehiegi ematearen arriskua dago hor, eta inguruari gutxi erreparatzearena. Hasier Etxebarriak Bost idazle liburuan Saizarbitoriari egindako elkarrizketan aipatzen zituen Mario Onaindiaren memoriak, bertan Onaindiak kontatzen zuen zer sentitu zuen lehen aldiz arma bat eskuetan izan zuenean. Saizarbitoriak dio "irakurri nuen eta ez nuen sinetsi, ez dut esaten gezurra denik, baina ez nuen sinetsi". Hori da memoria batzuetan dagoen arazoa; orduko Mario Onaindiaren talaia zen PSOEn zegoela eta trantsizio guztia… Bera gehiago hurbiltzen zen saiakera batera. Toni Morrisonek zioen plus bat, balio erantsi bat, ematen zaiola "benetako gertakarietan oinarritua" kontzeptuari, eta ez dela hola. Ni errebelatzen naiz fikzioa gutxiesten ari garelako, errealagoa iruditzen zaigun zerbaiten trukean, ondo jakina denean autobiografia beste fikzio bat dela, azken finean. Bataila galdua dut, baina protesta egin gabe ez diot utziko. Badira zenbait lan on, hala ere.
Ipuinetako batean, apropiazionismoa ere salatzen duzu.
Uxue Apaolazak bere azken liburuaren harira galdetzen zuen "nondik idatzi?". Ni pixka bat kezkatzen nau idazle bat saiatzen denean munduko zapalduen lekuan jartzen guay delako, eta egiten du nobela bat pateretan datozenen inguruan, edo emakume jipoitu baten azalean... Fikzioak ahal hori du bai, baina kontuz ibili behar da gurasokerian erortzeko arrisku handia dagoelako. Nire lanetan pertsonaia gehienak nire klase sozial berekoak dira, beren jokabide, bizio eta abarrak hobekien ezagutzen ditudanak dira, eta hor zintzoagoa izan ahal naiz. Ez diot uko egiten, noizean behin, bestelakoak sartzeari, fikzioak ahalbidetzen dizu hori, baina... Ez naiz iristen egile beltz eta lesbiana bat itzultzeko itzultzailea ere beltza eta lesbiana izan behar dela defenditzera, baina, esandakoa, eremu arriskutsua da. Ipuin hori, hain zuzen, nire buruari lehenik, eta irakurleari bigarrenik, zalantza horiek agerrarazteko fikzio bat da.
Zentzu horretan, Pello Lizarraldek liburuaren aurkezpenean zioen idazle ausarta zarela, fikzioak fikzio, bustitzen baitzara.
Ez dakit ausarta den... Ni saiatzen naiz kezkatzen nauten gaiak agerrarazten. Baina, bestalde, ez zait gustatzen idazle bati ikusten zaionean gorroto duela pertsonaia bat. Uste dut gehiago gutxiago pertsonaia guztiak maitatu behar direla, kabroienekiko ere erruki edo lotura pixka bat erakutsi behar da. Zibikoki zalantzak izan ditzaket, baina pertsonaiekin bai.
Azken galdera, Iban. Euskal literatura: sormen maila, irakurleak eta munduratzea.
Sormen mailarekin ezin gara kexatu, inoizko arorik onena bizi dugu, aniztasun handia dago. Horrek ez du esan nahi ekoizten dugun guztia ona denik, eta bihia eta ahotza bereizteko ahaleginak ez direnik egin behar, edozein literatura osasuntsutan bezala. Edonola ere, lehen aldiz dauzkagu belaunaldi asko elkarrekin sortzen, lehiatzen. Gainera, parekidetasunetik urrun gauden arren, emakume idazleen hazkundea nabarmena izan da, eta literatur genero asko jorratzen dira... Gaur egun, ezin duzu dena irakurri, lehen ez bezala, ehunka titulu daude urtero. Batzuek diote gehiegi argitaratzen dela, ni ez nago ados. Kantitatetik kalitatea sortzen da, aukeratu ahal duzu, badira lan onak, erdipurdikoak eta txarrak.
Irakurleen alorrean txikiak gara, hor ahuldadea dugu. Horregatik esaten da daukagun irakurle masarako gehiegi argitaratzen dela. Herri txikia gara, zenbat irakurle potentzial gara? Gainera, zorte txarra izan dugu, gure booma iritsi da garai batean zeinean literaturak ez daukan hainbeste pisurik kulturaren barruan, beste mila gauza daude. Hori da zerbait besteak ere pairatzen ari direna, masa handia daukaten horiek, baina gurean dramatikoagoa da. Egia da irakurle kluben hazkundea hor dagoela, baina izan liteke Aingeru Epaltzak zioen motiboagatik: zein puntutaraino irakurketa zerbait soziala bihurtzearena –oso gauza euskalduna, bestalde– ez ote den izango gehiago indar erakustaldi bat ahuleziaren ondorio gisa. Ikasle gazteak irakurtzera behartuta daude, baina gero irakurtzeari uzten diote. Tira, badira idazle gazteak eta haiek daukate irakurle gazteekin konektatzeko erronka, gure belaunaldikoek baino gehiago, behintzat. Ni gaur gaztea banintz irakurlea izango nintzateke? Ez dakit! Gure aukerak murritzagoak ziren. Gure berpizkundea gerra zibilak eten ez balu, oinarri sendoagoa izan genezakeen irakurleen aldetik. Arantxa Urretabizkaiak zioen literatura bihurtu dela gauza bat gutxi batzuei asko inporta diguna. Gogoz saiaturik, konpentsatzen dugu; nahikoa izango al da?
Munduratzea ere berria eta pozgarria da. Lehen aldiz ez dugu soilik inportatzen; Obabakoak geroztik, esportatu ere esportatzen dugu. Maila txikian eta ale bakanekin, baina bai. Batzuei idaztetik bizitzeko aukera eman liezaieke, eta ondo dago. Jakina, hor aukeratu gutxi batzuek egingo dute bidea: zenbat idazle finlandiar edo kroaziar ezagutzen ditugu? Bestalde, arrisku bat dugu literatura turistikoaren, exotismoaren zakuan erortzeko, baina tira.