Domaikiako apaiza da Jose Antonio Gonzalez Salazar (Gasteiz, 1940), baina bereziki ezaguna da toponimiaren eta etnografiaren alorretan egin dituen lanak direla eta. Besteak beste, Euskal Herriko Atlas Etnografikoa osatzen ibili da, Etniker taldeen bidez. Baina oraindik proiektu asko ditu buruan.
Liburu artean ikusten zaitut. Zertan ari zara orain?
Zuiako haranaren identitateari buruzko lan bat egiten ari naiz. Orain arte, beste batzuek lan handia egin dute gaiari buruz. Adibidez, Julian Olabarria Sautuk haranaren historia egin zuen. Baina ikertzaile gehienak herrian jaiotakoak izan dira. Txikitatik inguru honen eragina izan dute, eta ez dira konturatu haran honek dituen berezitasunez. Nik, aldiz, urte asko eman ditut Bernedon, eta duela 30 urte hona etorri nintzenean jabetu nintzen Mendialdearekiko dauden aldeez. Eremu horretan, jatorrian beste tribu bat zegoen, baina, hemen, berriz, karistiarrak zeuden. Beren lurraldea Kantauri itsasoan hasten zen, Ibaizabal eta Deba ibaien bokaleen artean, eta Trebiñura arte. Hiru tribuak batzen zireneko puntua zen Trifinium: autrigoiak, karistiarrak eta barduliarrak. Hortik datorkio izena. Baina ez dakigu oso ondo zer den Trebiñu. Naiarako dukeak konkistatu zuen. Bastida, adibidez, Gaztela Zaharraren parte zen. Funtsean, Baia ibaia zen muga: Laudio, Aiara eta eremu hori guztia ere Gaztela Zaharraren parte ziren. Eta gero honaino iritsi ziren Aiarako jauntxoak. Zuiaren kasuan, harana errege herria zen.
Horregatik da Monreal de Murguia jatorrizko herriaren izena
Ez. Hori 1300 urtearen bueltan fundatu zuten. Dena dela, Monreal 34 urtez baino ez zen egon, hor zegoen hotzarekin ez zegoelako bizitzerik. Haranak eskatu zuen Murgian herria jartzea. Murgia Burgu hitzetik dator, Burguia. Hor nabaria da euskararen eragina, hitzen hurrenkeran. Ez da Burgo de Monreal, Monreal de Burgo baizik.
Agerikoa da toponimia asko ikertu duzula. Liburu andana idatzi dituzu horren bueltan…
Bai, urte asko eman ditut toponimia arakatzen. Hor ikusten duzun paper mordo hori [fitxategi handi bat erakutsiz] liburu berri bat eraikitzeko adreiluak dira. Baina ez dakit denbora emango didan. Pentsa 82 urte ditudala, eta egunen batean dei egingo didatela.
Seguru nago buruan proiektu asko dituzuenoi beranduago dei egingo dizuetela zerutik!
Agian, bai, kar kar! Baina oso tematuta nago honekin. Izan ere, orain arte hemengo historialariek gauzak utzi dituzte jorratzeke. Adibidez, behin On Jose Iturraterekin joan nintzen Valladolideko kantzelaritzara, auzi baten agirien bila. Transkribatu nion, baina gero ez zuen erabili. Liskar eklesiastiko bat zenez, ez zuen gustuko izan. Baina niri interesa piztu zidan.
"ARTZAINEN KOMUNITATEAK OSO ZAHARRAK DIRA, NEKAZARITZA AGERTU AURREKOAK"
Beste zeregin bat ere baduzu esku artean, ezta?
Bai. Euskal Herriko Atlas Etnografikoa osatzen ari ginenean, datuak jasotzeaz gain, jendea bere ohiko eginkizunetan grabatu genuen. Super 8 kameretan jasotzen genituen. Nik Bernedon grabatu nituen gehienak, baina Domaikian ere bat grabatu nuen. Grabazio horiek urte luzez Arabako Etnografia Mintegian gordeta izan ditugu, baina hor hondatzen ari ziren. Duela urte asko Diputazioari eskaini genizkion, eta duela gutxi agertu dute horiek digitalizatzeko interesa. Baina soinurik ez duten pelikulak direnez, jende gehienak ez ditu ulertuko, gaur egungo gizarteak halako gauzen ezagutza galdu duelako. Bada, pelikula horien gidoia egiten ari gara.
Zer oroitzapen dituzu garai horietaz?
Ugari. Oroitzen naiz adibidez Markizen San Juan egunean egiten zen erramuen bedeinkapena. Bada, hori, funtsean, solstizioaren erritoa da, kristau aurreko tradizioa, eta atzean mitologia bat duena. Markizen ere egiten genuen. Herriko ohitura bat zen. Herrikoek elizara ekartzen zizkidaten landareak, eta, egia esanda, nik ere ez nekien ondo zer ari nintzen bedeinkatzen. Intsusa lorea —eguzkilore baten antzeko itxura duena—, arrosak, malbak… Horiek guztiak botika gisa erabiltzen zituzten ere… herri medikuntza zaharraren parte ziren landare horiek.
San Juanen inguruko belarrak oso une zehatzetan jaso behar ziren, ezta?
Hala da. San Juan egunean, Eguzkia atera baino lehen egin behar zen hori, solstizioarekin batera. Mito zaharrak ziren. Durruma Kanpezuri buruzko beste bideo batean jasota dago ere larreen bedeinkapena. Bizilagun bat azaltzen da, etxez etxe objektu bat jasotzen duena —ez naiz oso ondo oroitzen zer zer… agian kandelak ziren. Horrenbeste urte pasa dira ordudanik!—, eta gero Nafarroako herri batera eramaten zituen, bedeinkatzera. Beste batean, artzainak esnea mendian egosten grabatu genituen. Harriekin egiten zuten, eta horrela egindako mamiak erre usai oso goxoa hartzen zuen. Baina gaur egun jendeak hori guztia interpretatzeko zailtasunak ditu. Horregatik lanean ari gara bideo horien guztien gidoia egiteko, gaur egun ere bertan jasota dagoena ulertu ahal izateko. Orotara, 100 bat izango dira. Nire asmoa da 40 ingururen ardura hartzea, kostatuko zaidala dakidan arren.
Ordudanik, asko ikertu duzu artzaintza, ezta?
Bai, artzainen eta komunitateen inguruan liburu bat idatzi dut. Duela 55 urte hasi nintzen interes horrekin, apaiz ordenatu berritan Mendialdera bideratu nindutenean. Bertako jendeak laster ikusi zuen nik interesa nuela historian eta tradizioan, eta, horregatik, mendian aurkitutako objektuak ekartzen zizkidaten. Nik gero Arabako arkeologia museora eramaten nituen, bertako adituek azter zitzaten. Oroitzen naiz EHUko irakasle Alfonso Alday arkeologoak Bernedon hitzaldi bat eman zuenekoa, eta berak uste zuen etxe baten atearen orpoa zela. Gero museoan argitu zuten erromanizazioaren aurreko errota baten zatia zela.
Noiz sortu ziren komunitate horiek?
Oso zaharrak dira. Nekazaritzaren agerpenaren aurrekok dira, artzaintzan duelako jatorria. Ekartzen zizkidaten objektu horietako asko artzain komunitateak biltzen ziren lekuetan agertzen ziren. Eta komunitate horiek ez ziren herri batekoak, hainbat herritakoak baizik. Normalean harpeetan biltzen ziren. Izki behean, Irazagorria deitzen zen komunitatea, eta zortzi herritako artzainak biltzen zituen. Ezkerran, zazpi herritakoak biltzen ziren, eta Azkorrin beste bederatzi herritakoak —Izki goia eta Trebiñuko herriak—.
Zenbat istorio egongo dira horien atzean!
Asko, bai! Obekurin kontatzen zidatenez, jasotzen zuten gariarekin Gabonetara arte ogia zeukaten, baina gero Errioxara joaten ziren, ikatzaren truke ogia erostera. Trukea baliatzen zen. Adibidez, Marañonetik zetorren buztingileak haren piezak gariarekin trukatzen zituen. Bakoitzaren prezioa bertan sartzen zen gariaren araberakoa zen. Terreina garestiena zen pieza garestiena, bertan gari asko sartzen zelako. Baina pieza hori nahitaezkoa zen, gero, adibidez, txerria hil ondoren odolosteak eta horrelakoak egiteko.
"MAILA INTELEKTUAL IZUGARRIA IZATEAZ GAIN, BARANDIARAN GIZON ZINTZOA ETA UMILA ZEN"
Aurreko batean esan zenidan Napoleonen etorrerarekin komunitate horiek bukatu zirela. Zer gertatu zen?
Napoleonek kaltea hasi zuen, baina ez zituen komunitateak desegin. Gerra galdu zuen arren, pozoia utzi zuen: liberalismoa. Baina komunitateak behin betirako desegin zituena diputazio liberala izan zen. Baina nik uste dut komeni dela alboratzea gizartearen kontzeptu feudal hau. Hori guztia inperio erromatarraren eta bisigodoen eragina izan da. Gizarte berri bat antolatzerakoan, pertsonak egon behar dira erdigunean. Izan ere, inor ez da beste inor baino gehiago.
Orduan, sinetsita zaude gizarte mota hori berreskuratu daitekeela?
Bai, noski. Hau, funtsean, bizitza kristaua da. [Jose Migel] Barandiaranek esan zidan hori izan zela, hain zuzen, kristautasuna gurean hain ondo txertatu izanaren arrazoia. Bazuen oinarri egoki bat. Apostoluen Eginek azaltzen digute nola bizi ziren garaiko komunitate kristau horiek, eta San Pablok diru bilketak egiten zituen txiroei laguntzeko. Hori guztia bat zetorren ebanjelioarekin, eta hemen bazegoen hori hartzeko giro egokia.
Jose Migel Barandiaranekin lan egin zenuen. Zer oroitzapen dituzu haren inguruan?
Maila intelektual izugarri handia zuen, baina, horrez gain, gizon zintzoa eta umila zen. Ni seminarista nintzenean, karreraren erdian edo, hari buruzko laudorio asko entzun nizkion apaiz zen nire osaba bati. Eta seminarioan bazegoen ere kide bat haren familiarekin harremana zuena. Bada, nik ezagutu nahi izan nuen, eta gero berak idatzi zidan! Euskal Herriko Atlas Etnografikoa egiteko ideia zuen, baina, tamalez, dena gaizki atera zitzaion. Politikoki, ez zen nazionalista, karlista eta monarkikoa baizik. Baina une batean On Joxemiel konturatu zen politika zaborra dela, ipuin merke eta anker bat. Eta haren arerioa ez zen izan, askotan esaten den moduan, Franco. Bere arerioak izan ziren elizgizonak. Haiek esan zituzten hari buruzko esames asko. Dena dela, ez zegoen erbestean. Frantziako gobernuarekin konpromiso bat zuen, Iparraldean lan etnografiko bat egiteko. Eta hara joaten zen hilabete batez, bertan lan egitera, hemen zituen oporrak baliatuz. Hasiera batean, herri primitiboak ikertzen ibilitakoa bazen ere, Leipzigeko unibertsitatean zegoenean alemanek konbentzitu zuten bere herriko etnografia lantzeko beharraz, eta berak hala egin zuen.
Bargotako aztiari buruz idatzi nahi dut. Mendialdera ere iritsi zen istorio hori. Zer esan diezadakezu?
Kondaira asko daude horri buruz. Aintzat hartu behar da eskualde hori denbora luzez Nafarroako Erresumaren parte izan zela. Baina funtsean, horiek guztiak kondairak dira. Amalurrari buruz kontserbatzen ditugun mitoak. Zuian mendiko atsoaren mitoa kontserbatzen dugu. Mendiko lanetik etortzean, gizonek seme-alabei otartekoaren zati bat ematen zieten, esanez mendiko atsoak emana ziela. Eta, funtsean, Mariren aldaera bat da hori ere. Mairuelegorreta, Mairutegi…
Baina horiek ez al dira ba mairuen oroimen bat, Kristo aurreko izaki paganoena?
Baita, baina kontuan izan behar duzu dena oso nahasia eta lotuta dagoela. Mari Amalurra da jatorrian, gero Amabirjinaren bitartez transmititu dena. Hainbeste baselizetan jasotako ondarea da hori. Gero, kultura zeltak mundu hori apurtu zuen, eta oso desberdina zen mundu berri bat sortu zuen. Adibidez, zeltek ez zituzten hildakoak lurperatzen; hori egin beharrean, erretzen zituzten, haien jainkoak zeruan zeudelako. Beraientzat dena zen zerua.
Elkarrizketaren hitzordua adosterakoan, konturatu naiz agenda nahiko beteta duzula…
Hala da, bai. Horregatik bizitza sozial gutxi egiten dut, gauza asko ditudalako esku artean. Bernedori buruzko liburu bat ere bukatu berri dut, baina hori ez dut Ohitura aldizkarian argitaratuko, urtekaria izanik urte denbora asko emango lukeelako ateratzeko. Bernedoko udalera eramango dut, ea argitaratzera animatzen diren. Paperei dagokienez, hemen alboan ikusten duzun hau, adibidez, 1799ko lur neurketa bat da. Argitu nahi dut Urabiano izeneko herrixka non zegoen. [Mapa bat ateratzen du]. Oroko lurraldea puntu honaino iristen zen, eta zati hau Urabianoko larrea da. Bitorianoko alkatearekin egon nahi dut, ea beste agiriren bat kontserbatzen duten.
Urabiano, Jokano, Bitoriano, Lukiano… horiek guztiak erromatar jatorriko izenak dira?
Bai. Erromatar garaiko villak daude abiapuntuan. Adibidez, Bitorianorekin nire hipotesia da erromatar legioetan aritu izan zen hemengo biztanle bat izan zela, eta, behin zerbitzua bukatzean, hemen bere landetxea egin zuena. Lukianorekin, antzekoa gertatzen da: Lucianotik dator. Erroma klasikoan c hizkiak k baten soinua zuen. Bakea da pacis… eboluzio fonetiko bat da. Frantziako ipar partean ere agertzen dira hildako legionarioen hilerriak, eta bertan azaltzen diren izen asko autrigoienak, karistiarrenak, barduloenak edo baskoienak ziren, Erromako armadaren zerbitzuan ari zirenak.
"EUSKAL HERRIAN MANTENDU DEN MITOLOGIA GUZTIA HAITZULOEN INGURUKOA DA; AMALURRARENA"
Akitanian, berriz, euskal jatorriko hilarriak daude. Zer uste duzu euskara ekialdetik zabaldu zelako hipotesiaz; hots, euskalduntze berantiarraz?
Ez nator bat. Euskara da oso hizkuntza zaharra da, behin kultura zeltak Europako eta penintsulako aurreko hizkuntz guztiak jan zituenean txoko batean isolatuta geratu zena. Ez dakigu zelteratik zer eragina geratu zen, baina gure kultura tipikoki zelta da. Kontserbatu den mitologia guztia, ordea, haitzuloen ingurukoa da. Gure mitologia Amalurrarena da.
Aperregitik gertu monasterio beneditar bat egon zela irakurri dut. Egia da, ala bilatzeari utzi diezaioket?
Ez da egia. Hor Olabarria erratu zen. Baina Micaela Portilla, oso andre prestatua zena, akatsaz konturatu zen. Olabarriak agiri bat aipatzen du hori esateko, baina Portillak oso ondo zekien Erdi Aroan monasterioa parrokia zela. Horregatik apaiz edo abadie deitzen zaigu. Baina gu ez gara abadeak, diozesiarrak gara! Inguruetan, Jugon, Murgian edo Bitorianon, badago toponimo bat: Peterbide. Mitxelenaren arabera, presbiter bide da hori, hau da, apaizak egiten duen bidea. Kasu honetan, Oroko santutegira doaz bide horiek. Hori guztia lantzen ari naiz orain Zuiari buruzko liburuan. Zuia asko gustatzen zait. Hau ez da Izki bezala…
Mendialdekoak haserretuko zaizkizu, aizu!
Ez, kar kar! Konparaketa egin nahi dut, oso eremu desberdinak direlako. Kanpezun, haranaren erdia Nafarroaren esku geratu zen, eta gaur egun ere lau herri nafarrak dira. Oro har, Euskal Herri osoan alde nabarmenak daude. Hemen komunitate edo kontzejuen arabera antolatzen garelako. Oinarrian, Pirinioetako Zuzenbidearen identitatea zen kontzejua. Demokrazia hutsa zen. Ez zegoen jabetza pribatutik, komunala baizik, familien artean partekatutakoa. Diputazioa zerbait salbatzen saiatu den arren, gaur egungo Konstituzioak hau dena birrindu du, kontzejuak aintzat hartu ez dituelako. Baina Tarraconensis probintzia osoan zegoen tradizio juridikoa da. Horren adibide da Valentzian uren kudeaketaren inguruko gatazkak ebazteko duten zuzenbide berezi hori.