Arrisku naturalen inguruan espezializatu da Jon Apodaka geologoa (Amurrio, 1987), eta batez ere elurrari lotutako arriskuei erreparatzen die. Gaur egun, Andorrako Elurraren eta Mendiaren Ikerketa Zentroko ikertzaile elkartua da, eta gaiaren inguruko doktoretza tesia egiten dihardu. Arriskeus enpresa ere sortu du, arrisku naturalei buruzko ikerketa eta aholkularitza zerbitzuak emateko. Bere kezka nagusietako bat da klima aldaketak arriskuak handituko dituela, baita gurean ere.
Zeintzuk dira Araban ditugun arrisku naturalik handienak?
Nahiko lurralde laua denez, uholdeak eta baso suteak dira agian nabarmenenak. Uholdeei lotutako kudeaketa asko hobetu da azken urteotan, batez ere hor dagoelako Ur agentzia, eta udalek zein aldundiak arriskuak gutxitzeko araudiak sortu dituztelako. Baina, praktikan, ikusteko dago, oraindik ez dugulako izan uholde handirik, 1983ko uholdeetan izan zenaren parekoa: halako euri jasa itzel baten aurrean, ikusteko dago ibai ibilguek emango luketen erantzuna. Arrisku horiek matematikoki modelizatuta ditugu. Adibidez, Goi Nerbioin, irtenbide asko egin dira. Baina, asko modelizatuta ere, eredu horiek ez dituzte baliabide guztiak aintzat hartzen, eta ikusteko dago benetan zer gertatuko litzatekeen 200 litroko euri jasa izango bagenu. Bestetik, ibai ibilguen okupazioak gora egin du. Herriak hazi dira, eta gero eta uholde lautada gehiago okupatu ditugu. Etxeak daude ibai bazterretan, baina baita industrialdeak ere. Arabako mapan ederki ikusten da uholde lautadetan eraikuntza asko daudela. Modu berean, isurketa handiak gertatzen dira ur jasa handiak izaten direnean. Hori ere kontrolatu beharko dugu. Alerta sistemak asko hobetu dira ere, eta normalean nahiko azkar iristen da laguntza. Baina gero eta gune okupatu gehiago izan, presio urbanistiko horrek orduan eta eragin handiagoa izango du. Kasurako, joan den azaroan Gasteizko Zadorra inguruan euri jasa handiak izan ziren, eta uholdeak sortu ziren. Hortaz, agerikoa da ingeniaritzaren aldetik hobekuntza asko izan diren arren, oraindik uholde adierazgarriak ditugula.
Pantanoarekin jokatu beharra dago halakoetan, ezta?
Bai. Baina kudeaketa hutsaz gain, hor bestelako interesak tartean daude. Iberdrola da Zadorrako sistema kontrolatzen duena, eta beraiek egiten dituzte kalkuluak. Baina ez dira mugatzen, noski, sistema noraino bete daitekeen jakitera. Beren interes ekonomikoen arabera ere jarduten dute, energia hidroelektrikoari lotua dagoelako enpresa. Beraz, segurtasuna ez da aintzat hartzen duten parametro bakarra presak zabaltzerakoan. Zenbait ordutan zabaltzen badute eragin ekonomikoa handiagoa da beraientzat, eta dirua galduko dute.
Sute arriskuen inguruan, kezkatzeko arrazoiak daude?
Baso suteen patroia aldatzen ari da, zeharo. Lehen, zenbait hilabetetan kontzentratzen ziren, baina orain zabaltzen ari dira arrisku garaiak. Gainera, arriskuak batera joan daitezke, batek besteari eraginda. Adibidez, baso sute batek isurketak eragin ditzake, sedimentu asko ur ibilgura eramanez, eta horrek nolabaiteko tapoiak eragin ditzake lautadetan. Isurketa horien ondorioz, lur asko galtzen da, eta zuhaitzen sustengurik gabe lur jauzien gorakada gerta daiteke.
"Garraioaren arazoari behin-behineko irtenbidea eman diote, oinarrizko eredua aldatu gabe"
Horiei aurre egiteko, zer hobetu daiteke?
Garrantzitsua da prebentzio kanpainekin jarraitzea, baliabideak jartzea, eta, batez ere, erregistro historikoekin ikerketak egitea. Orain arte gertaera desberdinen jarraipenak oso mugatuak izan dira. Baso suteei buruz Ministerioan duten datu basea nahiko eskasa da. Arabako basozainek eta suhiltzaileek erregistro bat sortu nahi dute ere: zenbat hektarea erre diren, suteak zenbateko perimetroa eta azalera hartu dituen... baina azken 40 urteetako erregistroa oso txikia da, datuak ez dira modu sistematikoan hartu, eta, hortaz, zaila da ondorioak ateratzea. Azken finean, honetan ari garenok datu base onak behar ditugu, hortik ondorioak atera eta gero plangintza eta alerta sistemak hobetzeko, bai eta ereduak fintzeko ere. Gertatutakoa jakinda, etorkizunean izan genezakeena ondorioztatu dezakegu.
Ez al dago erregistro on nahikorik?
Ez. Orain arte erregistro mailan oso gaizki ibili gara. Araban azken suteak gertatu direnean hedabideek datu historikoen inguruan galdetzen zuten, baina askotan ez zegoen datu base on bat... horrela, gure ezagutza maila asko kaltetzen da, gertatu diren fenomenoak ahazten ditugulako. Gainera, jatorria ezagutu behar da: prebentzioari begira, ez da berdina tximista batek edo nekazaritza makina batek sutea eragitea. Hala izanik, ez dugu jakingo duela 50 urte baino tximista gehiago ote dauden orain, edo tximista horiek suteak eragin ote dituzten. Adibidez, Katalunian Generalitateak urte asko daramatza gaia lantzen, eta bertako suhiltzaile taldeak Kalifornian edo Txilen egon dira, hango esperientziekin ikasten. Horrelako gertaerak askotan taktikoak dira, rol partida baten modukoak. 200 suhiltzaile izateak, edo bost hegazkin edukitzeak, horrek ez dizu ziurtatzen suteak kontrolpean izango dituzunik. Gainera, gauzek eboluzionatzen dutenez —eta baso sute hauek oso handira joaten ari dira, baldintzak hobetu zaizkielako—, askotan tokian tokiko baliabideekin ezin zaie aurre egin. Batzuetan, gainera, jendeak ez du ulertzen zenbait baldintzatan parke natural bateko sutea bere horretan utzi behar dela.
"Baso suteen patroia aldatzen ari da, eta urtean zehar dauden arrisku garaiak luzatu dira"
Hori oso polemikoa da; baina Yellowstonen, adibidez, konturatu ziren zenbaitetan onuragarriak direla baso suteak...
Bai, eta aurten gertatu da ere Katalunian. Hemen oraindik hain sute handietarako baldintzak ez ditugu izan, baina bidean gaude. Arabako klimatologia asko mediterraneizatzen ari da, eta, hortaz, arriskuekiko jarrera aldatu behar da. Horren ondorioz, aldundian erabakiko dute baliabideak behar direla, baina, horrez gain, formakuntza gehiago eta hobekuntza taktiko gehiago behar dira. Aurten atera da eztabaida, ea zergatik —Nafarroan edo Errioxan ez bezala—, Araban ez daukagun udarako baso sute erretenik. Aurten argi geratu da tenperaturak gora ari direla, klima aldaketa dela medio. Prezipitazioei dagokienez, ikerketa alorrean oraindik zalantza gehiago daude. Askotan hitz egiten ari da euri gutxiago izango dugula, baina ikusten ari gara zenbait lekutan hori ez dela hala gertatzen ari. Hezetasun gehiago baldin badago atmosferan, azkenean, urtean zehar orekatu egiten da.
Glaziarretan ere nabarituko al da hori?
Glaziarren inguruko aurtengo datuak ateratzear dira, eta seguru nago aipatuko dela urtzearen eta tenperaturen joerak uste genuena baino azkarragoak izaten ari dela, udan honetan bederen. Aurtengo datuak ikaragarriak dira. Austriako glaziar bati buruzko datuak ikusi berri ditut, eta maiatzetik hona lau metroko galera izan du altueran, orain arte urte osoan batez bestean galera 30-40 zentimetroko baino ez zenean.
Bizitzen ari garen egoera hau gizakiak kliman eragindako aldaketaren ondorio soila al da, ala joera natural bati gehitzen zaion faktorea da?
Tenperaturen gorakadaren atzean gizakiaren eragina dagoela argi dago. Horretan, jendeak nahi duena pentsa dezake. Aurretik klima aldaketak izan dira ere, baina hori ez da oraingo eztabaida. Kontua da 50 urte inguru daramatzagula eztabaidatzen ea klima aldaketa antropogenikoa izan ote den. Baina, hori egiten dugun bitartean, ez dugu aldaketarik egiten gure bizimoduan. Aurtengo uda berezia izan da, eta ikusi beharko dugu hurrengoak bereziak ote diren. Baina argi dago iristen ari garela une batera non klima aldaketaren ondorioak gu geu jasotzen ari garen.
Ez da soilik gure seme-alabei eragingo dien zerbait?
Ez. Gainera, dauden alternatibak ez dira oso onak. Adibidez, guztia elektrifikatzea ez da irtenbidea. Funtsean, hori modu masiboan egitea ez da posible. Geologoa naizen heinean, lagun asko ditut Txilen edo Bolivian lanean, eta esaten didatenez, duela hainbat urte litioaren inguruan egon zen gorakadarekin alderatuta, gaur egun esplorazio maila asko jaitsi da. Gizarteak baliabide asko eskatu ditzake, baina horiek lortzeko modurik ez da egongo. Ezin dugu pentsatu gaur egun bizi garen moduan biziko garela datorren hamarkadan. Ezinezkoa da.
Hortaz, zenbakiek ez dute ematen?
Ez, elektrikora joan arren, ez dute ematen. Norvegian Tesla autoen jabe batzuk gose greban izan dira, autoak konpontzeko modurik ez zutelako. Teslak bospasei urte daramatza esanez kamioi elektrikoa aterako duela, baina ez dute egin. Klima aldaketaren eraginak dagoeneko jasaten ari gara, baina arazoa da ziklo politikoa lau urtekoa dela.
Txinan izan ezik...
Hala da, bai. Baina Txinan bertan ere ikusten ari dira iritzi publikoan hainbat mugimendu. Funtsean, gerra eta mugimendu geopolitiko hauek guztiek klima aldaketarekin harremana dute, eta datozen urteotako egoera ekonomikoan ere eragina izango du klimak.
Baina jende askok ziria sartzen ari dieten sentsazioa du, klima aldaketa herri xehea estutzeko aitzakia gisa erabiltzen ari direlakoan...
Egia da politikoek onurak atera nahi dituztela. Guretzat ikertzaileontzat ere oso erraza da gauzak klima aldaketarekin lotzea, arlo horri bideratutako ikerketetarako baliabideak errazago ematen direlako. Baina beharrezkoak diren neurriak fundamentuz hartu behar dira. Orain eman dute aukera tren txartelak doan eskuratzeko, baina behin-behineko irtenbide bat bezala planteatzen da. Atzean dagoen mezua ez da ezinbestean garraio sistema aldatu beharra dagoela. Marketin politikoa da, propaganda. Berdina gertatu da 21 graduak ez gainditzeko araudiarekin. Halako gauzak aspalditik logikoak izan behar ziren, sen arruntagatik. Ez da logikoa eraikin publiko batean 28 gradutan egotea, eta leihoak ireki behar izatea.
"Elurrari lotutako turismo sektorean, oraindik ez dute sinesten orain arteko eredua bukatu dela"
Zuk Pirinioetan lan egiten duzu. Nolakoa da bertako egoera?
Bertako ekonomia oso lotuta dago elur turismoari, baina gero eta ezegonkorragoa da. Dozena bat urte daramate gauza hauek nola berrasmatu pentsatzen, lau urtaroetarako turismoa bermatzeko. Bertako biztanleek eskia bezalako gauza errentagarri bat lortzea nahi dute, baina hori ezinezkoa da. Orain Europako funts berriak erabiltzen ari dira Aragoiko zenbait eski gunetan, baina berriro sartzen ari gara gurpil zoro batean. Ez da aldaketarik egiten ereduan, ez dago trantsiziorik. Oraindik ez dute sinisten orain arteko eredua bukatzen ari dela. Pista handien artean megadomeinu bat nahi dute, baina ahazten ari dira klima aldaketaz. Halere, baliabide publiko andana inbertitzen dute horretan. Berriro ere, gauzak egiten ari dira 1980ko hamarkadako ikuskerarekin. Elurra ez zegoenean elur kanoiak sartu zituzten; orain, kanoiak ditugula, ez dago tenperatura nahikorik elur artifizial hori mantentzeko. Ikertzaileoi txostenak eskatzen dizkigute, izango ditugun tenperaturen arabera. Politikariek txostenak irakurtzen dituzte, eta, emaitzak gogoko ez dituztenez, beren ohiko plangintzekin jarraitzen dute.
Elurrari lotutako arriskuetan trebatuta zaude. Nola kudeatzen dira?
Arazoak sor daitezke elur gutxi zein asko dagoenean. Batzuetan, hesiak jartzen ditugu. Besteetan, elur masa mugimenduak bideratzeko baliabideak ditugu. Elur jausi artifizialak eragiten ditugu, arazoak egon ez daitezen. Elur lehorra denean, lehergailuekin eztandak eragiten ditugu. Zenbait lekutan gasa duten hodi batzuek eragiten dute elurraren mugimendua. Horietan, bidaltzen da irratiz seinale bat, goizeko seietan... jendea sartzerik ez dagoenean, noski. Andorran ere helikopterotik botatzen dira, horrela egitea oso eraginkorra da. Tenperatura gehiagorekin, ordea, elur hezetuagoak ditugu, eta orduan gure mekanismoak ez dira oso baliagarriak baldintza horietarako. Horregatik, elurraren baldintzak aldatzen ari direnez, orain arte erabili dugun sistema aldatu beharko dugu. Oro har, duela 30 urterekin alderatuz, esposiziopean dauden toki gehiago izango ditugu.
Arriskeus enpresa sortu duzu. Erraza da arrisku naturalen prebentzioa ogibide izatea?
Zaila da. Normalean proiektuen arabera lan egiten dugu, eta, horietan, egonkortasuna bermatzeko proiektu luzeak lehenesten ditugu. Partikularrekin ere lan egiten dugu noizean behin, arriskuen inguruko aholkularitza eginez. Askotan lehiaketa publikoetara jotzen dugu, baina normalean ingeniaritza enpresa handiek eskuratzen dituzte kontratuak, baliabide asko dituztelako horietan lehiatzeko. Adibidez, askotan diru asko jarri behar da, berme gisa, eta hori ez dago enpresa txikien esku. Alabaina, askotan gero enpresa handi horiek gu azpikontratatzen gaituzte.