Inoiz ez bezalako tentsio giroa sortu da azken asteotan NATO eta Errusiaren artean, herrialde honek Ukrainaren ateetara armada handi bat eraman duenean. Europa beste gerra baten atarian egon daitekeelako mehatxuari gehitu behar zaio Vladimir Putin presidente errusiarrak bota duen azken hordagoa: arlo militar konbentzionalean NATOren aldean Errusia ahulagoa izan arren, arma nuklearrak eskura dituela ekarri du gogora, aspaldiko partez disuasioaren teoria klasikoaren karta berariaz mahai gainean jarrita. Campusa eta The Conversation atarietan argitaratutako artikulu batean gaiari heldu dio EHUko Nazioarteko Harremanetako irakasle eta Jean Monnet katedradun Jose Luis de Castro Ruanok (Donostia, 1965). Haren ustez, gaiaren bueltan zabaltzen ari diren analisi gehienak hankamotz geratzen ari dira, "eragile on eta txarren arteko manikeismo" batetik abiatuta. Dioenez, gaia dezente konplexuagoa da.
Europako Batasuneko politikan aditua zara. Bada, aspalditik aipatzen da Europak ahots propioa izan behar duela kanpo politikan. Horrek hala izan behar du, ala gehiegi puztu den eztabaida da?
Ez dut uste puztuta dagoenik. Izan ere, Europak ahots propioa du zenbait arlotan. Beste arlo batzuetan, agerikoa da ezetz. Hau ulertzeko, kontuan izan behar da kanpo politiketan 27 estatu batera ados jartzea oso zaila dela. Estatu bakoitzak kontzeptu estrategiko bat du, historia bat du atzean, bai eta auzokide desberdinak inguruan ere, eta horrek kanpo politiketan ibilbide desberdinak eragin ditu. Gainera, normalean kanpo politika estatu bakoitzaren nortasunaren adierazle garrantzitsu bat da, eta horregatik estatuek normalean nork bere gain gorde nahi dute. Baina, modu berean, asko ari da aurreratzen azken urteetan. Berez, ahots propioa duen eragilea da Europa. Egunotan ikusten ari garen moduan, alde nabarmenak daude Errusiaren inguruan hartu beharreko jarrerari buruz. Herrialde batzuek mesfidantza handia diote Errusiari, eta soberako arrazoi historikoak dituzte horretarako. Beste batzuk gertuago daude, bai arrazoi historikoengatik edota interes energetikoengatik, esaterako. Horiek Errusiarekin harremanak hobetzearen aldekoak dira. Baina ez da kasu bakarra. Adibidez, Marokok ez dio berdin eragiten Finlandiari edo Espainiari, eta gai horretan ere gutxienetako akordioetara iritsi beharra dago. Abantaila da gutxienezko baldintza horiek gero eta zabalagoak direla Europan, eta gehienetan akordioak lortzen direla.
Lehen aldia izango da historian halako esperimentu bat abiatzen dela demokraziatik. Horrek gauzak zailduko ditu, ezta?
Egia da ez dagoela egon historian hain potentea den estatuz gaindiko ahaleginik. Izan ere, ez da kooperazio elkarte klasiko bat, beste asko diren modukoa. Subiranotasunaren lagatze bat badago. Askotan entzuten da estatuak ez direla entenditzen, baina errealitatea da askotan ados jartzen direla. Europako Batasunaren lorpenaren tamaina ikusteko modu hoberena kanpora ateratzea da. Adibide pertsonal bat jartzearren, Mexikora joaten zarenean eta azaltzen diezunean Irunen ez dagoela mugarik, edota Belgika eta Herbehereen artean autoz pasatzean apenas ez zarela konturatzen... hori esatean, ez dizute sinesten.
"Sobietar Batasuna erortzean, Guda Hotzaren irabazleek joko arauak marraztu zituzten".
Altzairuzko oihala erori zenean, Errusiaren eta Mendebaldearen arteko harremanak lasaiak izan ziren. Baina gauzak aldatzen joan dira. Nola izan da prozesua?
Sobietar Batasuna erori zenean, Boris Jeltsinen garaian, Errusia oso egoera ahulean zegoen. Ez zegoen arauak diseinatzeko moduan,eta Guda Hotza irabazi zutenak izan ziren joko arauak marraztu zituztenak. Horregatik garrantzitsua da ulertzea kontua ez dela Errusiak orain potentzia handi bat izan nahi duela. Osterantzean, gakoa da Errusiak inoiz ez diola utzi potentzia erraldoi bat izateari. Arlo ekonomikoari dagokionez agian ez da oso indartsua izango, Italiaren paretik ibiliko da. Baina arlo geoestrategikoari dagokionez, arlo militarrean duen indarragatik edo dituen gas erreserbengatik, Errusiak aintzat hartua izatea eskatzen du.
Baina, Txinak ez bezala, botere leuna ere ez du baliatzen errespetua eskatzeko... Errusiak ez al du gehiegi aldarrikatzen, soilik arma nuklearren kontrolean oinarrituta?
Arma nuklearrak edukitzea baino gehiago da. Munduko herrialderik handiena da ere, eta gas erreserba handiak ditu... geoestrategikoki potentzia bat denik ezin da uka. Eta potentziek, normalean, modu horretan jarduten dute. Aliantza militar oso armatua du bere ingurune guztian, Moskutik 500 kilometrora. Alabaina, ez pentsa hau esanda Putin babesten ari naizenik. Ez da ez giza eskubideekiko errespetua erakusten duen lider bat, ezta demokrazia baten eredua. Baina, analista gisa, ezin gaitezke geratu onen eta gaiztoen arteko manikeismo horretan. XX. mendearen amaieran NATOk zuen zabalpena eta orain duena alderatzen badugu, argi dago Errusiaren berezko hinterland gehiena NATOren barruan dagoela orain. Ia-ia salbuespen bakarrak Ukraina eta Georgia izan dira. Hortaz, ulertzekoa da une honetan Errusia zabalpen honen aurka azaldu izana. Eta, berriro diot, ez naiz babesten ari nazioarteko zuzenbidearen ikuspuntutik defendaezinak diren jarrerak, egoera zertan den ulertarazten baizik. Bestetik, askotan Putinengan berarengan jartzen da fokua, baina, bera beharrean beste agintari bat egotekotan, ez dut uste oso desberdin jardungo zuenik.
Zure ustez, zer da errusiarrak eskatzen ari direna?
Segurtasun berme bat eskatzen ari dira. Nire ustez, askotan aipatzen denaren kontra, ez dira influentzia eremuak eskatzen ari. Gainera, aintzat hartu behar da errusiar hiztun asko daudela Errusiaren inguruan, eta hori marra gorri bat da eurentzat. Errusiaren zenbait eskari aintzakotzat hartu beharko dira. Izan ere, hau bezalako edozein liskarretan ardurak partekatuak dira. Nik honetan jarri dut fokua, batez ere hedabideetan hau ez delako kontuan hartzen ari. Horregatik diot Atlantismoaren gehiegikeriek Errusia alboratu dutela. Baina egia da ere, Sobietar Batasunari NATO zabalduko ez zela modu informalean esan zitzaion modu berdinean, onartu zela ere lurralde batasuna aintzat hartuko zela. Horregatik, hain justu, Ukrainak zituen arma nuklearrak Errusiari eman zizkion, lurralde batasun hori bermatzearen truke. Gero 2014an errusiarrek hau apurtu zuten, Krimea inbaditzean. Eta egia da ere aurretik, 2008an, Ukrainari NATOn sartzeko aukera eman zitzaiola. Ikusten dugunez, testuingurua nahiko konplikatua da.
"Mapak alderatuz, Errusiaren berezko hinterland gehiena NATOren barruan dago orain"
Errusiak nahi dituen segurtasun berme horiek zelan bateratzen dira ba herrialde bakoitzak duen subiranotasunarekin?
Egia da termino juridiko hutsetan Ukrainak eskubide osoa duela NATOn sartzeko. Baina hor dago ere aurrean aipatu dugun akordio tazitu hori, batez ere Alemania batzea adostu zenean, aliantza ez zabaltzeari zegokionez. Nazioarteko harremanetan, tamalez, gauzak ez dira soilik oinarritzen akordio juridikoetan, hor ere realpolitik bat ere badago. Ukrainak eskubide hori du, baina hori gauzatzeak kostu bat izango luke.
1962an Kuban misilak jartzea aukera bat zen modu berdinean, ezta?
Hain justu. Badira marra gorri batzuk gainditu ezin direnak, horrela eginez gero kostu bat egon daitekeelako. Nire ustez, Ukrainari edo Georgiari ez zaie eskaini behar NATOn sartzeko aukera, eta Errusiarekiko jarrera bestelakoa izan behar da, elkarbizitza eta distentsioa bilatuz. Hori da, hain zuzen, Frantziak edo Alemaniak duten jarrera. Eta NATOren barruan ere, gaurdaino indarrean dagoen 2010eko Kontzeptu Estrategikoan ere jasota dago Errusia bera sozio estrategikoa dela. Europaren interesak eta AEBetakoak ez dira zertan berdinak izan behar. Europaren barruan, herrialde baltikoak ez dira Errusiaz fidatzen, eta ulertzekoa da; baina, aldi berean, haiek dituzten errusiar hiztun gutxiengoek ez dituzte eskubide guztiak bermatuta, eta hau ere esan beharra dago.
"Ukrainak zituen arma nuklearrak Errusiari eman zizkion, lurraldea bermatzearen truke"
1975eko Helsinkiko akordioetan adostu zen Europako mugak ez ukitzea. Eta indarraren bitartez bederen ez dira mugitu, ez bada Jugoslavia ohiaren kasua, edo Transnistriarena. Honek ez luke suposatuko Pandoraren kutxa irekitzea?
Ez, mugak bai mugitu dira, asko gainera. Herrialde berriak sortu dira. Transnistriaren kasuan, eta baita Abkhazian edo Hego Osetian ere, arazoa beti berdina izan da: errusiar hiztunen populazio horiek daude. Eremu beltzak dira, Errusiak de facto onartutakoak. Donetsk eta Luhansk eskualdeen kasuan baliteke Errusiaren aldetik oraingoan ere aitortza bat egotea. Praktikan Kieven kontroletik kanpo daude, eta beste liskar izoztu horietako baten moduan gera liteke kontua. Tira, nik ez dut uste Ukraina osoaren inbasio bat egongo denik; baina, auskalo! 2015eko Minskeko akordioetan zehazten da autonomia bat eskualde hauetarako, baina Ukrainak ez du horretarako bidea ematen, Errusiaren kontrolaren pean geratuko diren beldur. Kontu honetan ere, errealitatea aintzat hartu behar da. Erraza da esatea gaur egun influentzia eremuak onartzerik ez dagoela, baina ezin daiteke esan nazioarteko eskubidea beti errespetatzen denik. Hor ditugu, esaterako, Sahara, Palestina, edota Kosovo, –NATO bera bertan sartu zen–. Kontua ez da, inolaz ere, horrelako argudioetan sartzea, ea zeinek egin dituen gauzak okerren, baina nazioarteko eskubidea errespetatzen ez bada, salatu beharra dago beti, ez soilik komeni denean.
Etxera itzulita, Gasteizko Nazioarteko Zuzenbide eta Nazioarteko Harremanen Ikastaroetako zuzendarikide zara. Pozik zaudete ibilbidearekin?
Oso pozik. Gasteizek duen aktibo garrantzitsu bat dira ikastaro horiek. Duela 40 urte egiten dira EHUren babesarekin, eta EHU bera jaio baino lehen ere egiten ziren. 2020an izan ezik, urtero egin ditugu, arrakasta handiz, Gasteizko Letren fakultatean. Iaz 70 bat irakasle izan genituen presentzialki, eta beste 60 bat online formatuan. Nazioarteko harremanen inguruan interesa duen orok hitzordu bat du uztailean. Eta eskertzekoa da ere beti erakundeen aldetik izan dugun babesa, alkatearen eta diputatu nagusiaren kolore politikoa edozein izan dela ere.