Bost urte baino ez zituela Madrilera eraman zuten, eta bertan eman du bizitza gehiena Francisco Gonzalez kazetariak (Gasteiz, 1963). Noizean behin Euskal Herrira itzultzen dela dio, bereziki hemengo megalitoak bisitatzera. Izan ere, historiari lotutako misterioekiko grina aspalditik datorkio Gonzalezi. Ia hamabost urtez Año Cero aldizkariko erredaktore nagusia izan da, baina beti gaizki eraman du bulegoko aulkiari lotuta egotea. "Erredakzioko kideek bidaiatzen eta ikertzen zuten bitartean, nik ezin nuen nire grina hori asetu", aitortu du. Orain, hori egiteko moduan dago, eta garai berri horren emaitza da bere azken liburua: Juan Antonio Cebrian dibulgazio historikoko X. saria irabazi du Las huellas de la diosa, un viaje a los misterios de las cuevas entseguarekin. Bertan, historiaurrean emakumeek eta haiei lotutako faktoreek izan zuten garrantzia berreskuratzen saiatu da, eta proposamen ausartak ere jarri ditu mahai gainean.
Prestigio handia du Juan Antonio Cebrian sariak. Suposatzen dut pozik egongo zarela sari hori jaso izanagatik...
Oso pozik. Diozun moduan, prestigioa duen saria da, ez soilik misterio historikoen inguruan, baizik eta, oro har, kuriositatea asetzea eta historiaren hizki xeheari erreparatzea helburu dugunon artean. Aitortuko dizut Crevillenten [Alacant] nire Espido Freide miretsia oholtza gainera atera zenean... maskararen atzean gorritu nintzela, eta hala adierazi nion hari ere. Liburua bidaietan eta dokumentazioan oinarritzen da, eta lan asko dago atzean: dokumentatzeko milaka orrialde irakurri ditut. Orotara, liburuan hamar kapitulu dira, eta guztiek dute nolabaiteko harremana. Kapitulu bakoitzean bidaia bat egiten dut, gida turistiko baten antzera baina misterio kutsu batez hornituta. Haitzuloak, kriptak, putzu sakratuak eta halakoak dira ardatz: lurpeko lekuak, hain justu. Toki horietan guztietan hasi baitzen gurtzen printzipio femeninoa, nolabait esateko. Saiatu naiz aurkitzen askotan oharkabean pasatzen diren xehetasunak. Horren arrazoietako bat da gai batzuk tabutzat hartzen direla; kasurako, enteogenoek erlijioaren hasieran izan zuten rola. Halako gauzak oso konplikatuak dira historian, akademiaren munduko jendeak ez duelako nahi haien karrera arriskuan jarri halakoak jorratzen.
Kazetaria izanda, askatasun gehiago duzu proposamen berriak mahai gainean jartzeko?
Hala da. Gertuko adibide bat jarriko dizut. Aurreko egun batean, podcast batean, arkeologo batekin batera egon nintzen, eta gauza askotan bat gentozen. Nire aurreko liburua erosia zuela esan zidan, eta nik esan nion nik abantaila hori bederen badudala; arkeologoa ez izatearena. Esan daiteke historiaurrearekin maitemindutako turista bat naizela, baina gida turistiko arrunt batek ematen didan informaziotik harago joan nahi dut. Errespetu asko diet turismo gidei, lanbide horretan profesional oso onak daudelako. Baina, diozun moduan, akademiari lotutako munduan ez bezala, nik idaztean ez dut zertan pentsatu beharrik ea errektoreorde izendatu behar nauten.
Gai andana jorratzen dituzu liburuan. Baina, zein da ideia nagusia?
Espero dut liburua arlo femeninoaren aldarrikapen bat izatea. Historiaurrean emakumeek jokatutako rola aztertzen dut, Brontze Arora arte. Muga esanguratsua da hori. Izan ere, Burdin Aroa iristean, emakumeei boterea kendu zitzaien, eta baita ordura arte haien esku zeuden erritualen gaineko kontrola ere. Garai horietan, emakumeek harreman sozialen ardatza izateari utzi zioten, halabeharrez. Hau guztia haraindiko munduarekiko sinesmenei lotuta dago, noski.
"Jendea haitzulo horietara joaten zela aprobetxatu zuten Elizako agintariek"
Adibideren bat jarriko diguzu?
Kantauriar isurialdeko haitzuloetan eta baita Frantziako hego-ekialdeko haitzuloetan marraztuta dauden aluak, adibidez. Ez dago
zakil eskematikorik haitzuloetan, baina duela 40.000-20.000 urte artean alu horiek marraztu zituzten. Gero, iruditxo txikiak egiten hasi ziren, Paleolito aroko Venus deitu izan dituzten horiek. Hau da, gutxika, emakumearen figura hori aldatuz joan zen. Hasiera batean bular eta aldaka handiak zituzten, gero meheagoak ziren. Eta ondoren tronu batera eraman zen, Mediterraneoko jainkosa bilakatu arte. Figura horren inguruan asko hitz egiten dut, zeruetako erreginari buruz... izendapen horiek dira, hain zuzen, gero Isis jainkoak edota Andre Maria desberdinek izan duten izendapen berdina. Ama jainkosaren ideiak bidea egin zuen Israelgo haitzuloetatik Cadizeraino. Feniziarrei eta beste hainbat herriri esker eramaten da kontzeptua. Egiptoko Isis jainkosari eta Andre Mariei loturiko erritualetan parekotasun dezente daude ere.
Judeokristautasunean, gizonezkoa da jainkoa. Baina jainkosa mantendu da, Ama Birjin moduan... ez da erabat estali, ezta?
Hori da. Andre Mariak berreskuratu zituen Bernardo Clairvauxkoa izan zen. Erdi Aroan, tenplarioen sustatzailea izan zen, eta Ama Birjinaren irudia berreskuratu zuen, batez ere landa eremuko jendearen laguntzari esker. Landa eremu askotan antzinako erritual paganoak mantentzen ziren. Orduan, Bernardo Clairvauxkoak Gure Andre izendatu zuen Ama Birjina. Oso titulu mundanoa eman zion. Kontuan izan behar da jainko judeokristauaren kasuan, haren izena idaztea debekatuta dagoela. Horren aurrean, Gure Andrea herrialdearen alde egitera etorri zen; batez ere, landa eremuko jende xehea laguntzera. Adibidez, fenomeno meteorologiko zailen aurrean: gehiegizko euriteen edota lehorteen kontra. Ordudanik, Gure Andre horiek toki zehatzetan aurkitzen ditugu, aurretik beste hainbat jainkosek okupatzen zuten toki berdinetan, hain justu. Are, Espainian Gure Andreei lotutako haitzulo asko daude, abesti ezagun batean aipatzen den moduan: que llueva, la Virgen de la cueva. Zergatik ba horrenbeste haitzulo horiei eskainita? Arrazoia da Elizako agintariek aprobetxatu nahi zutela jendea toki horietara joaten zela, seguruenera jainko paganoak gurtzera. Bada, erabaki zuten haitzuloaren sarreran baselizak jartzea. Horren adibide asko daude, eta duela gutxi zuek ere jorratu duzue Markizko elizaren kasua. Baina joera hori islatzen zen monasterio handietan ere. Haitzeko San Joan monasterioa [Huesca] bezalakoak. Hau beti egin da; aurreko kultuak ikusi, erritualaren zati batzuk hartu eta horiek sinesmen berrira egokitu.
Funtsean gizakiok jarraitzen dugu amari deitzen arazoak izaten ditugunean...
Bai, hori da, haren laguntza bila jotzen dugu. Bestetik, Bernardo Clairvauxkoak egindako moldaketa horretan nabaria izan zen bereziki Frantzian, bertan oso zabalduta dagoelako. Are gehiago, bertan lurpeko Gure Andre bat dute: Notre Dame Sous-Terre. Adibidez, Chartresko kriptan, edo Bretainiako Mount Saint Michelen. Horien jatorria izan zen baseliza txiki bat, eta lurpeko Ama Birjin bati egindako gurtzea. Ez dira bakarrak. Isis jainkosaren gurtzeak ere kripta batean egiten zituzten. Modu berean, Espainian badira irudi iberiar batzuk oso bereziak direnak: ikonografia eta arropa kristauekin atondu zituzten, baina, oinarrian, iberiar kulturakoak ziren. Frantzian ere, Chartresen, erromatarren garaiaren aurreko irudi bat izan zuten abiapuntu.
Ekonomia zirkularra erlijioari aplikatua, aizu! Halakoen aurrean, arkeologiak berak begirada moldatu du?
Bai. Eta begirada berri hori funtsezkoa izan da iragana ulertzeko. Adibidez, Britainia Handian megalitoak aztertzen hasi zirenean, hasierako arkeologo edo antikuarioak garai horretako eskuliburuei mugatzen ziren; baina, adibidez, gaur egun jakin badakigu halako monumentuak ikertzerakoan astronomia eta beste hainbat diziplina aintzat hartu behar direla. Azken urteetan, arkeologiari aplikatutako teknologiak funtsezkoak izan dira, liburu askoren ondorioak atzera botatzeraino. Bada jendea bizitza osoa eman duena gai bat ikertzen, eta ikerketan teknologia berriak sartzerakoan, idatzi duten 800 orrialdeko liburu baten ondorioak bertan behera geratzen dira. Beti oroitzen naiz Atapuercari buruz idatzitako El chico de la Gran Dolina liburuan. Hara, ba ez zen mutila, neska baizik. Ez da kasu bakana izan. Askotan, hezurdura baten ondoan armak aurkitzen baziren, suposatutzat ematen zen gizon gerlari baten aurrean zeudela, baina gerora jakin dugu emakume gerlariak zirela. Ehizara joaten ziren emakumeak, ehiza taldeka egiten zelako. Asko errepikatzen den beste uste faltsu bat zen historiaurrean haitzuloetan bizi zirela. Salbuespena zen, haitzuloak ez direlako bizitzeko leku batere egokiak.
"Hasierako arkeologo edo antikuarioak garai horretako eskuliburuei mugatzen ziren"
Sarri aipatzen da Burdin Aroa iritsi zenean orduko matriarkatuaren gainean ezarri zela patriarkatua...
Garai horretan emakumeek botere asko zuten... edo, zehatzagoak izateko, arlo femeninoak boterea zuen. Jainkosak gurtzen zituzten, eta jainkosa horiekiko bitartekaritza ere emakumeek egiten zuten. Jendea konbentzitzeko botere handia zuten, batez ere, haraindiko bizitza bat bazegoela pentsatzen hasi zenean, eta ustea zabaldu zenean bizitza honetan egindakoaren ondorioa izango dela haraindiko bizitza ere. Isisekin batera doa kontzeptu hori, eta erromatarren bitartez zabaldu zen Mediterraneo osoan zehar. Ondoren, gizonezkoek jainko maskulinoak jarri zituzten, eta erritualen gaineko kontrola berenganatu zuten. Eragin hori gaurdainokoa izan da. Tira, ikustea besterik ez dago Eliza katolikoaren antolaketa nolakoa den horretaz jabetzeko.
Sorginen afera ez duzu jorratzen liburuan. Baina argi dago ere garai horretan berpizkunde bat gertatu zela emakumeen eragin
horretaz, ezta?
Fenomeno hori ulertzeko, hau kontuan hartu behar duzu: herri txiki galdu batean medikurik ez zegoenez, jendea sendalariarengana joaten zen, erremedio bila. Eta emakume horiek eskura zutenekin saiatzen ziren herriko bizilagunak sendatzen. Ezagutza handia zuten arren, akatsak ere egiten zituzten, eta tamalez bazegoen hiltzen zen jendea akats horien ondorioz. Tira, ezaguna da belarrek sendatzeko balio dutela, baina jendea hil dezakete ere. Horren ondorioz, hildakoen senide batzuek mendekua nahi zuten, eta hortik abiatu ziren, adibidez, Jakan eta inguruetan zeuden prozesu inkisitorial asko; mendeku pertsonaletan, hain zuzen. Horrez gain, sendalari hauei ere leporatzen zieten uzta txarren, lehorteen edo bestelako hondamendien errua. Hori zen errazena, emakume horiei errua botatzea. Gainerakoan, sorgintzaren inguruko kontu guztiak sineskeriak baino ez ziren.
Ilargiari buruz asko hitz egiten duzu liburuan. Zergatik?
Kontu honetan guztian ilargia oso garrantzitsua delako. Batez ere Neolitoan eta Brontze Aroan ilargia gurtzen zuten, eta ondo ezagutzen zuten, gainera. Adibidez, bada 18,6 urtean behin gertatzen den fenomeno bat, lunastizioa izenekoa. Horrek adierazten du noiz dagoen ilargia iparralderago. Bada, hasierako gizarte horietan oso kontuan hartzen zuten fenomenoa da hau. Kasurako, Stonehengen (Erresuma Batua) oso argi geratzen da hori eraiki zutenek ezagutza hori bazutela. Baina gertuagoko adibideak baditugu: Antequerako trikuharriak (Malaga) edota Oianlekuko harrespilak (Gipuzkoa).