Aramaioko mendiek inguratzen duten zirkuan barrena ibiliz gero, txango atsegina egin daiteke natura eta historia uztartuz, Ibarrako Ibabeko Andre Mariaren ermitatik abiatuta. Ermita, antza, 1707an eraiki zuten, tradizioaren arabera zaharrak justizia emateko elkartzen ziren haritz baten gerizpean. Ermitak 1707ko inskripzioa du, baina dirudienez, aurretik zegoenaren gainean eraikitakoa da. Hasiera batean ermita zen bakarrik. Gero, poliki-poliki sakristia, kanpandorrea eta komunitate ospakizunetarako gela eraiki zuten, 1780. urtearen inguruan.
Ermitatik gora, Ipiztekoarriaga markatzen duen poste adierazle bati kasu eginez, bidean dago Ibabe baserria, bere hormen artean Berta Ibaberen kondaira gordetzen duena. Turrioi gazteluan bizi zen Juan Alonso Muxika jauntxoak, Aramaioko jaun eta jabeak, Berta Ibabe bahitu eta berarekin ezkontzeko eraman zuela dio Erdi Aroko istorio xelebreak.
Ibabetik bertatik, asfaltatutako errepideak gora egiten du Maskaino baserrira, ustez, haraneko zaharrenera. Hemendik aurrera, bide zaharra, gaur pista bihurtuta, gorantz doa sigi-saga handi bat eginez. Bideari jarraitu eta aurrera eginez gero, eta ezkerrean Masustako borda atzean utzita, Kurutzealdeko zelaira iristen da bidea. Ekialderantz biratuz, banalerroari itsatsitako bidezidor bat dago Aramaioko harana gobernatzen duen Tellamendira edo Belamendira igotzeko.
Gurutze dinamitatua
Burdinezko gurutze handi eta ezaguna dauka tontorrean, eta horren historia anekdota ugarik bildu dute. Garaiera txikia duen arren (836 m.), bertatik eskaintzen dituen ikuspegiak izugarriak dira: Zaraia mendigunea, Murugain, Aizkorri, Udalatx eta Anboto. Beraz, lasaitasunez miresteko modukoa da tokia.
Tellamendi edo Belamendiko gurutze hori 1977ko martxoaren 5ean altxatu zuten Aramaioko lagunek, 1935eko gurutze dinamitatua ordezkatzeko. Plaka batean gogoratzen da bere historia.
Belamenditik Kurutzealdeko zelaira itzuli beharko gara, eta, ibilbide nagusia utzita, gora egingo dugu, pinudiaren artean Kukutxeko Puntara (776 m.) iristeko; eta berehala Ipiztekoarriagako lepoan izango gara (726 m.).
Lekua Arrazola eta Aramaio arteko nahitaezko pasabidea zen, jende askok erabiltzen zuen antzina, oinez edo zaldiz egindako ibilaldi luzeak bidaiatzeko modu bakarra baitziren. Baliabide modernoekin inguru hauek jendez hustu ziren.
Hilarria Ipiztekoarriagan
Erraz identifikatzeko modukoa da tokia, eta bere inguruko larreetan oraindik irauten duen hilarri bat dago. Bere alde batean, zirkulu batean inskribatutako grabatu bat dago. Antza denez, harrizko monumentua ez da jatorriz bertakoa, mende batzuk geroago, suntsitutako jatorrizko gurutze baten ordez kokatu baitzuten.
Elezahar asko daude Ipizteko Harriaren inguruan, ziur asko gertaera historikoren batean oinarrituta. Gutxienez hiru bertsio ezberdin daude harriak zer markatzen duen azaltzeko. Batzuk diote Durangaldeko mendietan babestu ziren heretikoen talde batek harrika exekutatu zuela bertan gotzain bat. Bigarren bertsio baten arabera, hildakoa ez zen apezpiku bat izan, Barajueneko jauna baizik. Kontakizun ohikoenak dioenez, berriz, Armentiako edo Calahorrako gotzain batek Bizkaian zergak kobratzea eskatu zuen, baina herritarrek ez zuten ordaintzeko ohiturarik inguru horretan.
Gatazkaren ondorioz, gertaera odoltsua jazo zen, eta prelatua, bere segizioa eta Amandarro jauntxoaren semeak hil zituzten bertan.