Kasualitatez iritsi zen kimika ikastera Asier Vallejo doktorea (Gasteiz, 1980), baina zalantza izpirik ez dago soberako gustua hartu diola kontuari. Kimika analitikoa baliatu du arrainen artean araztegien inguruan ematen den intersex izeneko fenomenoa aztertzeko, eta, orain, iraganean sakontzen ematen du denbora gehiena, EHUko Arabako campusean arkeologoei laguntzen. Neo arloko abeltzaintzaren agerpena argitu ostean, hurrengo erronka izango du saiatzea ebazten gizakia noiz hasi zen sua kontrolatzen.
Huescatik etorri berria zara. Zertan eman duzu bidaia?
Lacuniacha animalien errekuperazio parkean ibili gara, gorotzen laginak hartzen. Gure kasuan, interesatzen zaizkigu bertako bisonteak, Przewalski zaldiak eta oreinak: funtsean, Paleoan edo Neoan bizi izan zirenekin ahalik eta antz gehien izatea nahi dugu elikadurari dagokionez. Inguru libre batean elikatuta, pentsurik gabe.
Eta hau guztia, zertarako?
Animalien gorotzetan biomarkatzaileak ikertzen ari gara. Horrela, gero aztarnategi arkeologikoetan aurkitutako biomarkatzaileekin alderatu ahal ditugu, eta, horretan abiatuta, irakaspenak atera garaiko bizimoduei buruz. Arazo handiena da ukuiluratze horretan nahaste bat egon zela, espezie desberdinak batera gorde zirelako. Normalean aztarnategian animalia bakarra dagoenean ez dago arazo askorik, baina animalien nahasketa bat topatzen duzunean —Neoan oso ohikoa den gauza bat, hain justu, ahuntzak eta ardiak batera ibiltzea— zaila da horiek guztiak bereiztea.
Eta horiek nola atzematen dira?
Bereizmen handiko masa espektrometria erabili behar da. Gure kasuan, masa zehatz bat aurkitu behar dugu. Eta gero atzean dago datuen tratamendu luze bat; urte batez luzatu daiteke.
Burgosko Paleolítico Vivo parkean ere Przewalski eta halakoak dituzte…
Bai, bertan ere egon ginen. Komeni da leku desberdinetako laginak eskura izatea, ikerketa hobeto egin ahal izateko. Kasurako, irailean Sizilian induskatzen ibili nintzenean, bertatik ere adarzabalen laginak ekarri nituen, besteak beste. Bertako Madonie parke naturalean, babesleku bat dago non artzainek animaliak uzten zituzten.
"Funtsean, diziplina arteko lana da hau, eta gu puzzlearen zati bat jartzen ari gara"
Gai horri lotuta, Atapuercari buruzko ikerketa bat argitaratu duzue. Azalduko diguzu?
Bertako El Mirador haitzuloa historiaurrean ukuilu gisa erabilia izan zen, eta bertan arkeologoek animalien hezur arrasto asko aurkituak zituzten. Bi gune daude barruan, eta horietako batean arkumeen zein jaio gabeen hezur asko pilatuta zeuden, horren arrazoia ez bazekiten ere. Jaiotzeko gune gisa erabiltzen zutelako hipotesia zuten. Bada, guk bertan hormonak pilatuta ote zeuden aztertzeari ekin diogu. Bost hormona bilatu genituen: progesterona, testosterona, estriola, 17-βestradiola eta estrona. Horiek ugalketari lotutako hormonak dira. Bestetik, behazun azidoak aztertuta, kalkulatu ahal izan dugu zein izan zen artaldeen tamaina, hormonen kopuruarekin alderatu aldera. Funtsean, berretsi dugu arkeologoek zuten susmo hori hala izan zitekeela: duela 6.000-7.000 urte bertako artzainek animaliak banatzen zituztela, haurdunaldian edo edoskitze garaian zeuden ardi eta arkumeak gainerako artaldetik bereizita.
Ohi bezala, testuingurua eman diozue arkeologoen lanari…
Hori da. Hau beti diziplina arteko lana da, eta guk puzzlearen zati bat daukagu. Dena dela, analisiak itsuan egiten ditugu. Ez dugu ezer jakin nahi lagin horien inguruan, gero arkeologoei esan ahal izateko hau edo beste ikusi dugula, eta ea horrek zentzurik ote duen. Bestela, zintzo jokatuta ere, emaitzak espero baldin baditugu, isuri edo alborapen bat izan ahal dugu. Adibidez, txerriek badute biomarkatzaile oso zehatz bat. Berez, basurde batenak ere izan zitezkeen, baina normalean horiek atzematen dira animalien kontzentrazio handia egon denean, txerrien kasuan bezala. Bada, behin txerri pila bat ikusten hasi ginen gure datuetan. Gero arkeologoek esan ziguten baietz, aztarnategi horretan txerri arrasto pila bat zirela. Arkeologoek kontatzen duten istorioa eta gurea berdina baldin bada, horrek esan nahi du egiten ari garen interpretazioa egokia dela.
Biomarkatzaile horiek pistak ematen dituzte, beraz…
Bai, baina normalean biomarkatzaile ziurretara jotzen dugu. Adibidez, erabiltzen dugun beste biomarkatzaile familia bat esterolak dira; edo, landare jatorria dutenen kasuan, fitoesterolak. Kolesteroletik datozen konposatuak dira, eta oso lotura estua dute janariarekin. Horien arrastoa ere ager daiteke, noski, landareak usteltzen direnean. Baina animalia batek landarea jaten duenean, organismoaren barruan prozesatzen dira, eta gorotzetan geratzen den arrastoa desberdina da. Horregatik, guk funtsean animalia batek prozesatutako biomarkatzaileak bilatzen ditugu. Datuetan ateratzen den emaitzaren arabera, lotura handiagoa izan ahal dute belarjaleekin, gizakiekin, hausnarkariekin… edo, lehen aipatu bezala, txerriekin.
Nola agertzen dira arrasto horiek?
Animaliak ukuiluratzen zituztenean, egunero botatzen duten gorotza pilatuz zihoan, eta toki horietan oso egitura bereziak sortu ziren, fumier izenekoak. Mediterraneo osoan hedatuta daude halakoak. Historiaurrean, artzainek metatutako gorotz hori biltzen zuten, eta erre egiten zuten. Egitura hori gero estratuetan agertzen da, eta oso ondo ikusten da geruza bakoitza. Horiek ikusiz gero, argi dago bertan animaliak bilduta izan zituztela. Baina gero iritsi zen une bat non gorotz hori erretzeari utzi zioten, artean haitzuloa erabiltzen jarraitzen bazuten ere.
Eta hori zergatik? Agian lehen nekazaritzarako jauzi horretan ongarri gisa erabiltzen hasi al ziren?
Hori uste dute arkeologoek, baina ez daude ziur, ez dute horren froga. Hipotesi bat da zuk aipatu duzun hori, baina, badakizu, batzuetan zerbaitek zentzua izateak ez du beti zertan errealitatearekin bat etorri behar.
"Zenbait konposatuk eragina dute sistema endokrinoan, eta hori arrainetan ikusten da"
Orain arkeologoekin zaude, baina zure lehen ikerketak 'intersex' arrainetan zentratuta egon ziren. Zer arraio da hori?
Bai, tesia gai horren inguruan egin nuen: disruptore endokrinoen gaia aztertu nuen; batez ere arrainetan zuten eragina. Kontua da konposatu asko botatzen direla uretara: botikak, ftalatoak, hormonak… Azken hauen kasuan, batzuk jatorri naturaleko hormonak dira, gure gorputzek sortutakoak. Bada, ur horiek araztegietara iristen direnean, puntu jakin batzuetan kontzentratzen dira ibaietara bueltatzen direnean. Eta arrainak hara joaten dira, noski, bertatik ere berentzako janaria ateratzen delako. Kontua da zenbait konposatuk eragina dutela sistema endokrinoan, eta hori arrainetan ikusten da. Arren barruan emeen ezaugarri batzuk garatzen dira; hortik intersex izena. Ez dira hermafroditak, baina obulu batzuk garatzen dituzte. Eme gehiago jaiotzen dira ere, eta tamaina txikiagokoak. Mundu osoan gertatzen den fenomenoa da.
Eta hori nola konpondu liteke?
Araztegietan iragazki berri asko jarri dituzte, baina halako konposatu txikiak geldiaraztea oso zaila da. Tira, hemen aintzat hartu behar da hau ez dela araztegien errua. Irtenbideetako bat izan daiteke araztegi handiak beharrean araztegi txikiagoak egitea, baina askoz gehiago jartzea, konposatu horien kontzentrazioa saihesten saiatzeko.
EHUn zientzia eta teknologia euskaraz lantzen dituen EKAIA aldizkariko zuzendaria ere izan zara. Nola bizi izan zenuen ardura hori?
Esperientzia oso ona izan zen. 2015ean hasi eta bost urte inguru eman nituen. Oraindik ere proiektuari lotuta jarraitzen dut, gehienbat sare sozialetan edukiak zabaltzen. Hasieran urtean ale bat eta ale berezi bat ateratzen genituen, baina orain lau ale ateratzera pasatu gara. Pentsatu genuen pandemiagatik-edo ikertzaileek denbora gehiago izango zutela idazteko, baina kolaborazioek goraka jarraitzen dute. Politena da laguntza behar izan dugunean baiezko erantzunak baino ez ditugula jaso. CAF-Elhuyar merezimendu saria jasotzea ere oso pozgarria izan zen.
Galdetu behar nizun ea beti ate joka eta belarria jaten ibili behar ote zineten. Ikusten dut ezetz…
Kontrara, jende pila batek idazten du, gero eta gehiago. Gainera, hau guztia modu altruista batean egiten dugu. Hala izanik ere, urtean 15.000 bat artikuluren deskarga inguru izango dugu. Hori guretzat itzela da. Eskerrak! Izan ere, Euskal Harrian materiala hori sortzen ez badugu, kanpoan ez dute ba egingo. Askotan zabalduta dago euskaraz zientzia materiala ez dagoelako sentsazioa, baina ez da hala. Kontua da euskaldunok ere ohitura dugula Googlera jo eta erdaraz egindako bilaketan agertzen zaigun lehenengo emaitzetara jotzeko, material horren kalitatea edozein dela ere. Bestetik, klaseak emateko material oso erabilgarria da aldizkarian agertzen dena, eta terminologia ere askotan landu eta finkatu dugu. Hori ere beharrezkoa da.
Etorkizunari begira, zein norabidetan egingo dituzu hurrengo urratsak?
Arkeologoekin kolaboratzen oso gustura nago, eta hemengo lan giroa oso ona da. Hurrengo ikerketa lerroari dagokionez, aurreratu ahal dizut su antropogenikoari buruzkoa izango dela. Hau da, sute arrastoak analizatuz, aztertu nahi dugu nola hasi zen gizakia suaren gaineko kontrola izaten. Beraz, oraingoan denboran askoz atzerago egingo dugu; 300.000 urte inguru.