2018an egin zuten topo Ibrahima Baldek (Konakry, Ginea, 1994) eta Amets Arzallusek (Hendaia, 1983). Anaia txikiaren bila egindako bidaiak ekarri zuen Balde Euskal Herrira, eta Irungo Harrera Sarean boluntario zebilen Arzallus ezagutu zuen. Asilo prozesuan laguntzeko izan zituzten solasaldietatik abiatuta, bien arteko harremanetik sortu dute Miñan, Balderen bizipena oinarri duen liburua.
Zergatik aukeratu zenuen Ibrahima Balderen istorioa? Zerk egiten zuen berezi?
Hasi zitzaidan esaten berak ez zuela Europara etorri nahi, eta horrek logika hautsi zidan, korapilo berezi bat bazuela ohartu nintzen. Baina istorio berezia izateaz gain, nahiz eta denek duten istorio berezia eta zaila dudarik gabe, honek beste ezaugarri bat ere bazuen; ahozko kontakizun berezi bat zuen, logika propio batekin eta halako edertasun arraro batekin. Istorioa eta istorioa kontatzeko modua ere bazituela ikusi nuen.
Nolakoak izan ziren elkarrizketa saio haiek?
Hainbat egin genituen, frantsesez. Gero berrikuspenak, beste detaile batzuk jaso, nik idatzitakoa irakurri berak zuzendu zezan... Joan-etorri eta mugimendu asko ibili genituen elkarrekin.
Paperera bere ahotsa eramatea zen helburua, ezta?
Bai, nik ez nuen filtro lana egin nahi, ez tutore lana; ez nuen erdian azaldu nahi. Eta nahiz eta idazten duenaren eskua gelditzen den, maskara transparente bat jarri nahi nion bera ahalik eta gardenen ikus zedin eta batez ere entzun zedin. Hitz egiteko modu berezia duelako, eta ahozkotasunaren artea ere baduelako; ni ere, bestalde, ahozkotasunak motibatzen nau, nire jardunbidea gehiago delako ahozkotasunaren inguruan, eta ahozko horri leku berezi bat eman nahi nion. Eta, nola ez, Ibrahimak hain jario berezia izanda, paperean entzungo zen ahots bat utzi nahi nuen.
"Beste leku batzuetan egoera hau bera zer arrisku mailan bizitzen ari diren ikusita, gurea luxuzko konfinamendu bat izan liteke"
Lanketa handia izan du horrek?
Ordu eta denbora asko izan da. Hasieran transkripzio prozesu bat izan da, horrekin bere ahotsean barneratu eta bere osagai guztiekin idazten hasteko. Eta gero, batez ere, ezabatze lan luze bat izan da. Idazten bezainbat denbora pasatu dut gauzak kentzen, arintzen eta sinplifikatzen. Eta ez da batere erraza, buelta asko eman dizkiozun esaldi bat kentzea kasik behatz bat moztea bezala da, baina ikasi behar izan dut hortan ere.
Zer irizpide edo intuizioren arabera ezabatu duzu?
Intuizioa, batez ere. Eta etxean prozesu osoa segitu eta irakurri duen pertsona bat izan dut, begirada bat izan dut oso ondo zuzendu nauena kentzen edo zerbait luzatzen. Azkenean ia zure haur bat bezalakoa da, eta oso zaila da horri nondik zer moztu aurkitzea.
Ahozkotasun horren adibide, kontakizunean iltzatuta geratzen diren 'taf taf' tiroen moduko onomatopeiak izan daitezke?
Taf taf adibidez berak hala ekarri zuen, bere memorian zegoen hots hori. Iruditzen zitzaidan bazuela indarra, aldi berean beste genero batzuetako puntu bat ematen ziola, eta entzungarri egiten zuela istorioa. Askotan, gauzak esaldi luze batean korapilatu gabe, hizki gutxirekin esanak uzten zituen. Irakurtzen duen pertsonak berak eraikiko du informazio gutxi horien gainean; Ibrahimak hala kontatzen du, oso modu onomatopeikoan eta hotsak entzunez.
Zer irakaspen atera duzu liburua idazteko prozesu guztitik?
Irakaspen bat baino gehiago. Azkenean liburu baten prozesua harreman baten prozesua da, eta nik harreman horretan pila bat ikasi dut. Oso erraza da esaten "nik harreman orekatu bat nahi dut", baina abiapuntua oso desberdina da; gure egoera, gure ziurtasuna eta migrante baten ziurgabetasuna eta prekarietate totala... Oso abiapuntu desorekatua da, eta hortik berdinetik berdinera parez pare jartzea ez da batere erraza, baina intentzio horrekin abiatu naiz eta ohartu naiz nahi gabe zenbat baldarkeri egiten ditugun harreman horretan: gauza bat galdetzerakoan, baita eskaintzerakoan ere, zenbat kontu eduki behar den ematen diozun lehenengo hitzetik eta azkeneko xentimora arte. Harreman hori oso delikatua da, eta pertsona bat bere duintasunean zaintzeko dena ez da ematea, eskeintzea eta zu babesten jartzea. Pila bat ikasi dut eta erakutsi dit zenbat daukadan ikasteko; baldarkeria asko eginez bidean, ahaleginduz biak begirada altuera berean izan dezagun. Oso prozesu zaila da, baina bide horretan aurrera egiten pila bat erakutsi dit.
Migranteekiko enpatia faltaren kritika izan daiteke Ousmane mutikoaren inguruan esandakoak: "Denek esaten dute erotuta dagoela. Baina nik ulertzen dut".
Nik mutiko hori ezagutu dut, Irunen gure ondoan zegoen liburuarekin ari ginenean. Ez zen batere erraza pertsona horrenganako hurbilpena, hor zegoen, pixkat bat fosilizatzen ari zen komunikazioa zaila zelako, eta Ibrahimak esplikatu zidanean bera pertsona horrekin nola ahalegintzen ari zen, guretzat ere boluntario bezala eta Irungo Harrera Sarean daudenentzat ikasgai bat ematen zuela pentsatu nuen; eromenaren ertzean dagoen pertsona bat oso zaila da ulertzen gure posiziotik, baina minimoki ahalegina zor dugu eta Ibrahimak bere esperientzia pertsonaletik guk baino askoz gehiago ulertzen zuen, eta guri ere ulertzen zigun. Gure begirada eta posizioarekiko kritika bat edo minimoki lekzio bat zen, eta horregatik jaso nahi izan dut.
Irakurri dio norbaitek liburua Ibrahimari?
Banuen kezka handia berak sinatu behar zuen zerbait zelako, eta jabe izan zedin nahi nuelako. Ibrahimari nik irakurri nion bertsio osoa amaitu nuenean, frantsesez, lerroz lerro. Hainbat egunetan egin genuen, zatika, eta erdiraino iritsi ginenean ikusi nuen berak ez zuela gogorik segitzeko, sufritzen zuela eta gelditzeko esan zidan; nik ere pentsatu nuen liburuaren barne koherentzia ehuneko ehun zaintzea baino kasi inportanteagoa zela momentu hartan bere osasuna eta bere egoera animikoa zaintzea. Erditik aurrera ezin izan genuen ariketa hori egin.
Bada asmorik bere ama hizkuntzan –pularra– argitaratzeko?
Orain liburua eskutan izanda, nire ametsa hori litzateke, egun batean liburu hau pularrez eskutan edukitzea. Ez dakit zenbat bide izango duen, baina aitortuko dizut nire ametsa dela eta espero dut gauzagarria izango dela egun batean.
Zein da Ibrahimaren egoera orain?
Noizbait Euskal Herrira etorri nahi badu ere, Madrilen dago orain. Asiloa ukatu zioten eta egoera irregularrean geratu zen justu liburua atera bezperan. Egoera konplikatuan, aterperik gabe geratu eta bestelako aterpe sare baten beharra izan du. Eta, nahiz eta asiloa ukatu, formakuntza hasia zegoen; mekanikari zegoen eta segitzen du zorionez formakuntza hortan, tailer batean. Ohe bat badu, eta konkretuki orain pixkat izorratua Madrileko egoeragatik. Zoramena da oraintxe koronabirusarekin, Gurutze Gorritik ezin atera, dena blokeatua eta Ibrahima ere izorratua, egia esan.
Itxialdi luzeak ere aipatzen ditu liburuak. Bizi dugun etxealdia erlatibizatzeko...
Beste egoera batzuk ezagutuz eta munduko beste leku batzuetan egoera hau bera zer arrisku mailan bizitzen ari diren ikusita, gurea luxuzko konfinamendu bat izan liteke; ez du kentzen ez denik erraza eta bakoitzak bere egunerokotasuna aurrera ateratzeko komeriak sortzen dituenik. Baina bai, koronabirusa hemen guk edo migrante batek izan Madrilen, Irunen, edo izan Marokon nola eragin diezaiokeen... gu baino askoz ere gehiago izorratuko du honek eta askoz ere gehiago konplikatuko dizkio eguneroko gauzak.
Bada migranteen inguruko istorioak entzuteko behar bat, ezta? Mikel Garcia kazetariak ere duela gutxi argitaratu zuen 'Hasiera berri bat'...
2018tik bereziki. Italiako bidea itxi zuten, eta ia migrazio osoa Andaluziatik sartu eta Euskal Herria zeharkatu zuen; Irunen sarea horrela osatu zen. Kalean gure begien aurrean ikusten hasi ginen lehen ziurrenik bazena baina ikusten ez genuena. Sentsibilitatea eta kontzientzia ere pixka bat begien aurrean azaltzen zaizunean, beste era batera ikusten duzu zure ondoan eseria dagoen hori. Orain, koronabirusak ez baldin baditu beste kezka guztiak airean eramaten, nik uste dut kezka hau lehen lerroan jartzeko momentua dela, aski krisi larria delako, iraunkorra; Mediterraneoan zehar gertatzen dena ezin da jasan.
Literatura da hori gerturatzeko modu aproposa?
Literaturak hori azaltzeko modu bat ematen du. Bere arriskuak ditu eta bere aukerak. Nik oso modu errealistan kontatzeko erabakia eta ahalegina egin dut, bere kontakizuna oinarri, baina fikzioa ere izan daiteke beste baten begien atzetik jartzeko aukera. Literatura eta beste euskarri guztien beharra izango da migrazioak duen korapiloa eta guk dugun ardura hori bistaratzeko.
Hasieratik izan zenuen buruan liburu formatua?
Komiki bat izan zitekeela pentsatu nuen hasieran, eta marrazkilari bila ere ibili nintzen. Azkenean erabaki nuen nik neuk egin nezakeen zerbait egitea.