Edalontzia erdi beteta ikusten duen horietakoa da Gorka Oribe (Gasteiz, 1976) ikertzailea. EHUn Farmazia irakasle titularra da, baina, irakaskuntzaz gain, ekintzailetzan buru belarri ari da, alzheimerraren detekzio goiztiarra ahalbidetzea helburu duen Geroa Diagnostics enpresaren bidez. Azken hilabeteotan dibulgazioaren aldeko hautua egin du, pandemiaren inguruan irizpide zientifikoak gizarteari helarazi ahal izateko.
Farmazia fakultatean ari zara. Zenbait jenderen artean ospe txarra du botiken inguruan aritzen zaretenon jardunak. Hain maltzurrak al zarete?
Egia esanda, ez dakit ospe txarra dagoen; agian bakarrik farmazia enpresa handiei lotuta dago ospe txar hori. Baina farmazialariek oso lan globala egiten dute: botiketan ari dira, ikertzaile bezala lan egiten, administrazioan, ospitaletan… Industria farmazeutikoan lan egitea aukera bat besterik ez da. Dena dela, nik berez ez daukat iritzi txarrik industria farmazeutikoari buruz, kontrakoa baizik. Beste edonon bezala, egongo dira gauzak gaizki egiten dituztenak, baina haiei esker izugarrizko apustua egiten da ikerkuntzan eta medikamentuen garapenean.
Bioteknologiari buruz ere antzeko irudi txarra dute batzuek. Eta hori, gainera, alor horretan Euskal Herria potentzia txiki bat izanik…
Euskal Herriak bere tokia du bioteknologiaren alorrean, ohiko industriarekin konparatuz, askoz txikiagoa izan arren. Kontuan hartu behar da alor horretan etekinak lortzeko denbora gehiago behar dela. Ikuspegi arraro edo txarren bat badago, gure lana da ikuspegi hori aldatzea. Gizarte batek bere etorkizunera begiratu ahal izan dezan, zientzia eta berrikuntza oinarri bezala jarri behar ditu. Proiektu gehiago behar ditugu, eta ekintzailetza garatu behar dugu, bai bioteknologian bai zientziaren beste arloetan. Gure industria bioteknologikoa txikia da momentuz, baina hurrengo urteetan espero dut garrantzi gehiago hartuko duela.
Horretarako ikertzaileak behar dira. Baina ikertzaile asko kexu mintzo dira, kanpora joan behar dutelako. Pandemia honek sikiera talentua berreskuratzeko balioko al digu?
Gustatuko litzaidake, baina puntu horretan ez naiz hain baikorra. Gure ikasleak txikitatik garatu, landu eta lagundu ditugu; baina pena da ikustea doktoretza tesia egin dituztenek gero beste lanbide batzuk hartu behar dituztela. Niri berez ez zait gaizki iruditzen pertsona bat atzerrira joatea bere hezkuntza osatzeko, eta pozgarria da ere atzerrian lanpostu bat aurkitzen badu. Nahiko mundu globalean bizi gara, eta hori aukera bat da. Txarrena da kanpora joate hori halabeharrez hartzen den bide bat denean, hemen aukerarik ez dagoelako. Pandemia pasatu ostean ahalegindu beharko ginateke talentu guzti hori gure artean gera dadin.
"Ardura indibiduala eta kolektiboaren arteko oreka ezinbestekoa da"
Goazen 2020 urteko gai izarrera. Zer ari gara gaizki egiten?
Zaila da erantzutea, gaia hitzaldi bat emateko modukoa delako. Baina ni baikorra naiz. Dudarik gabe, gauza asko ez dira ondo egin. Baina bereizi behar dira lehenengo momentuak eta oraingoak. Martxoko eta apirileko lehen une horietan, konturatu ginenerako dagoeneko gaixo asko zeuden, eta osasun sistema ia-ia ase egon zen. Adibidez, zaharren egoitzetan eta osasun langileekin gertatu zena oso latza izan zen. Arazo estrukturalak argi eta garbi erakutsi ziren, eta argi geratu zen ez geundela prestatuta horrelako egoera baterako. Bigarren agerraldi honetan, berriz, askoz hobeto prestatuta gaude. Nabarmenduko nuke azkartasunaren garrantzia. Erabakiak gero eta azkarrago hartuz gero, birusaren transmisioa gero eta hobeago kontrolatzen da. Akatsa izan da ere birusari buruz sortu den informazioa gida bezala lehenago ez hartzea. Adibidez, orain hartu da lanpostuetan musukoa erabiltzearen erabakia. Hori maiatzetik beharrezkoa izan behar zen.
Kudeaketa zaileko kontua da, ezta?
Bai, noski. Hau guztia esaten dut ikuspegi batetik non iritziak ematea erabakiak hartzea baino askoz ere errazagoa den. Baina Europan beste erabaki batzuk hartu dituzte, eta oso ondorio txarrak ere jasotzen ari dira. Pandemia gogor baten aurrean egonda, espero dut hurrengo urteari begira erabakiak azkartasunez hartzea, baina baita gardentasunarekin ere. Gizarteari begira, mezuak argiagoak izan behar dira, eta ondo ulertarazi behar zaio jendeari zergatik hartzen diren erabaki batzuk une bakoitzean. Zorionez, pixkanaka gero eta kontzientzia handiagoa dago: hemen ardura indibiduala eta kolektiboaren arteko oreka ezinbestekoa da. Administrazioak neurriak jarri behar ditu, baina gero norberak nahi duena egiten badu, ez dugu ezer lortuko. Hau bakarrik gainditu dezakegu gizarte bezala lan egiten badugu.
Eta zer ari gara ondo egiten?
Nabarmenduko nuke historikoa izan dela hainbeste txerto potentzial garatu izana hain denbora gutxian. Hamaika hilabetetan birus bat atzeman, genotipatu, eta ia 50 txerto egotea entsegu klinikoetan eta 11 hirugarren fasean… hori ikusgarria da benetan. Jendeak jakin behar du hau ez dela batere normala, baina izugarrizko ahalegina egin dela hau lortzeko. Honek ahalbidetuko digu agian datozen hilabeteotan txerto bat edukitzea.
Zientzia aldizkari handiek ere ikerketa guztiak doan eta berehala zabaldu dituzte…
Normalean zientzialarien arten beti harreman eta komunikazio bikainak daude, eta sare oso indartsuak egoten dira. Aldizkari hauek erabaki dutena txalotzekoa da, mundu guztiak jaso dezakeelako informazio hori, hortik ikasi eta lagundu ahal izateko. Gainera horrek lagundu dezake dibulgazio lanetan. Industria ere esfortzu handia egiten ari da birusaren aurka. Zientziari esker hemendik aterako gara.
Zer gerta zitekeen egoera hau duela mende bat edo bi gertatu izan balitz?
Gaur egungo mundua guztiz desberdina da. Adibidez, 1918ko gripean 50 milioi lagun hil ziren. Orain Australian zerbait argitaratzen bada, informazioa berehala jasotzen duzu. Sare konektatu batean gaude, eta tresna gehiago ditugu. Osasunaren Mundu Erakundea bezalako instituzioak ditugu, eta entsegu kliniko oso indartsuak abiatu dira mundu osoan, medikamentuak eraginkorrak diren edo ez ezagutzeko. Testak ditugu diagnosia faboratzeko… eskerrak beste mundu batean bizi garen!
Osasun krisiarekiko erresilientzia ona erakutsi dugun arren, ekologoek diote animalietatik gizakietarako transmisioa edo zoonosia askoz errazagoa dela orain. Norainoko garrantzia izan du horrek?
Nik hor kausalitate argiak ikusten ditut. Ia zortzi mila milioi gizaki gara planetan; naturak eskaintzen dizkigun baliabideak hartzen ditugu, baina hori egiten dugu hurrengo egunean pentsatu gabe. Ez dago ez jasangarritasunik ez orekarik. Ez soilik pandemia dela eta, baita kutsaduragatik, klima aldaketagatik edota plastikoen zabalpenagatik ere… benetan guztiok saiatu behar gara mezu hauek ondo ematen, gardentasun handiarekin. Eta bada kontzeptu bat pixkanaka gizartean txertatu behar dena: anglosaxoiek One Health edo osasun bakarra deitzen dutena. Ez duzu bakarrik zure buruagatik edo familiagatik kezkatu behar, eta kontuan izan behar dituzu inguruan dauden animaliak, mikroorganismoak… funtsean, ingurunearen osasunak zugan ere eragina du. Gero eta ekosistema gehiagotan sartzen ari gara, eta horiek apurtzen ditugu; animaliekin dugun kontaktua gero eta bortitzagoa da, eta batzuetan jaten ditugu. Beraz, normala horrelako transmisioak gertatzea. Gainera, adituek diote zoonosi horiek errepikatu daitezkeela etorkizunean; hortaz aldatu behar dugu txipa une honetatik bertatik.
"Izugarrizko ahalegina egiten ari da txertoak lortzeko; zientziari esker aterako gara"
Euskal hedabide batean irakurri berri dut birusari aurre egiteko tai chi-a edota homeopatia lagungarriak izan daitezkeela. Hori hala al da?
Nik sinesten dut zientziak babesten dituen tratamenduetan, eta homeopatia ez da horietako bat. Halakoak norberaren sentsazioetan oinarritzen dira, eta sentimendu horiek oso subjektiboak dira… nik ez nituzke deituko tratamendu. Gainera, arrisku handia dago osasuna halako tratamenduen menpe jartzen badugu. Nik oraingoz ez dut ikusi benetako entsegu kliniko indartsu bat dioena homeopatiak funtzionatzen duela. Jendeari zientzian oinarritzen diren tratamenduetan sinesteko beharra zabaldu behar zaio. Sinestea baino, konfiantza hortik etortzea, jakinda zientzia ez dela zuria edo beltza. Galderak egiten ditugu, eta zientzia aurrera doa galdera asko daudelako, eta batzuetan kezkak. Baina inolaz ere zientzian ez badira oinarritzen.
Kutsadura bitartez errazago zabaltzen al da birusa?
Birusa pertsona batetik bestera pasatzen da. Transmisioa ahalbidetzen duten mekanismo nagusiak dira, batetik, kontaktuzko gainazalak ukitzea –orain garrantzia galdu duena–, eta, bestetik, aire bitartezko zabalpena, bai tanta handien edo aerosolen bidez. Baina birusa hartzeko arriskua faboratzen duten beste mekanismo gehiago daude. Ez da berdina auzo aberats bat edo txiroagoa den auzo bat. Dentsitatea, lan egiteko beharra… Zentzu honetan, hau ez da soilik pandemia bat, sindemia bat baizik. Infekzioaren atzetik badaude beste aspektu asko: sozialak, ekonomikoak, etnikoak… kontuan izan behar dira gaixotasun kronikoak dituztenak, horiek tratatu gabe bizi kalitate txarra izan dutenak, edo kalitate gutxiko elikagaiak jan dituztenak… horiek guztiak dira arrisku gehien dituzten gaixoak. Zentzu honetan, kutsadurak ere birusa faboratu dezake. Dena dela, garrantzitsuena beti ere transmisio mekanismoak dira, eta horiei heldu behar zaie azkartasunez. Ekainean aerosolen bidezko transmisioaren aukera kontuan hartu izan balitz, agian kutsatze asko ekidin genitzakeen.
Krispiñako araztegian birusa atzemateko proiektu batean ari zara. Zertan datza?
Pandemia hasi zenean pentsatu genuen horrelako proiektu bat eskatzea, eta, zorionez, Vital Fundazioaren eta EHUren laguntza izan genuen. Ur zikinetan birusa detektatzeko egitasmo bat da, baina, horrez gain, toxikoak eta farmakoak detektatu nahi ditugu. Maiatzaren hasieratik uztailaren hasierara araztegitik laginak hartu genituen, eta orain horiek aztertzen ari gara. Urtea bukatu baino lehen espero dut datuak mahai gainean izatea, eta asmoa da horiek aztertzea eta argitaratzea.
BTI enpresarekin kolaboratzen duzu. Zer egiten duzu bertan?
Bertan zientzia aholkularia naiz. Dakizunez, Eduardo Anituak gidatutako proiektua da. Garapen handia izan du: 30 pertsona izatetik 350-400 izatera pasatu da. Azken hamabost urteetan beraiekin egoteko aukera izan dut, eta izugarrizko esperientzia izan da ikustea enpresa bioteknologiko bat nola garatzen den. Ikerkuntzaren bitartez, ideiak nola bilakatzen diren medikamentu eta bestelako osasun produktu. Translazio ikerkuntza bikaina egiten dute bertan: ideietatik edo laborategitik arlo klinikora eramaten dituzte, gaixoen arazoak konpontzeko. Halako proiektu bat Gasteizen egoteak poza handia ematen du.
Bertan medikuntza birsortzailea lantzen dute. Zertarako?
Zehazki odoletatik eta norberaren plasma erabilita tratamenduak lantzen dira. Horien bidez, hainbat asaldura tratatzen dira. Eduardo [Anitua] eta bere taldea ezaguna da aho inguru horretatik egiten duten lanagatik: hortzak, inplanteak eta halakoak. Baina beste arlo askora zabaldu dute espektroa: azalean sortzen diren ultzerak, artrosiak… Adibidez, oftalmologiaren alorrean kolirio autologoa garatu dute, norberaren plasma eta plaketetatik sortua, begi lehorra tratatzeko erabilgarria izan daitekeena. Hau da bereziki BTIn lantzen dutena, baina medikuntza birsortzailea oso eremu zabala da. Badira zelula amak ikertzen dituztenak, antigorputzak baliatzen dituztenak… izugarrizko mundua da, eta oso ikusgarria, gainera.
Alzheimerraren detekzio goiztiarra lortu nahi duen Geroa Diagnostics enpresako kidea zara ere…
Duela bost urte hiru pertsonen artean sortutako enpresa da. Niretzat seme txiki bat bezalakoa da. Izugarrizko poza eta emozio biziak eskaintzen dizkit. Izan ere, ikerkuntza egitea, aurkikuntza bat egitea eta gero diagnostiko batean bihurtzea emozio berezia ematen duen zerbait da. Baina, era berean, sufrimendu handiak ematen ditu ere… izan ere, ekintzailetza gogorra eta zaila da. Dena dela, talentua duten pertsona egokiekin lan eginda, askoz lagungarriagoa da bidea.
Nola lortu nahi duzue detekzio hori?
Honen abiapuntua da pertsonen listuan proteina bat aurkitu dugula. Proteina horrek aurreratzen dizu zein den zure egoera alzheimerraren ikuspuntutik. Normalean, proteina horren maila txikiak badituzu, arrisku handia duzu alzheimerra izateko, bai une horretan edo agian etorkizun batean. Diagnostiko tresna bat da. Proteinaren jabetza intelektuala gurea da, eta lortu nahi dugu izatea gaitza tratatzeko diagnostiko garrantzitsu bat. Gaixotasuna garaiz atzematea oso garrantzitsua da, 15-20 urtez garatzen baita pazientean inolako sintomarik erakutsi gabe. Diagnosia aurreratuz gero, tratamendua landu ahal izango da. Berdina ez izanik ere, minbiziarekin halako konparaketa bat egin dezakegu. Ez daukagu tratamendu egokirik minbizia laugarren fase batean harrapatzen badugu, baina tratamendu ugari daude gaitzaren lehen faseetarako. Beraz, tratamendua aurreratu nahi dugu. Listua izanik, oso merkea da, eta populazioan screening edo bahetze masibo bat egin genezake, lehenengo sintomak izan ditzaketen pertsonak aurkitzeko.
Grifols enpresak plasman oinarritutako tratamendu bat aurreratu du. Norainoko fidagarritasuna du?
Momentuz itxaron beharko dugu, entsegu kliniko indartsu baten emaitzak ikusi arte. Benetan positiboa bada, oso berri ona izango da, noski. Baina momentuz ezin ditugu espektatibak zabaldu, ez litzateke egokia izango.
Ikertzaile gisa, zer asmo dituzu etorkizunerako?
Hurrengo urteetan, irakaskuntzaz gain, farmazia fakultatearen inguruan dauden doktoretza aurreko ikasleekin ibiliko naiz, haien tesietan laguntzen. Enpresekin kolaboratzen ere jarraituko dut. Unibertsitate irakasle bezala, garrantzitsua da gure inguruneko enpresak laguntzea, horrek ere faboratzen duelako haien lana, eta lanpostu gehiago egotea. Geroa enpresan ere, noski, ibiliko naiz. Izan ere, ekintzailetza sustatu behar dela uste dut. Jende askok ideiak ditu, eta ideia horiek errealitate bihurtzen saiatzen ari gara. Azkenik, dibulgazioan ere jarraituko dut, interesik gabeko jarduna izan arren, uste dudalako zientzialariok ardura bat dugula gizartearekiko.