Gasteiz atzean utzita, duela lau urte heldu zen Atenasera SC Nátzab (Iruñea, 1964). Lesbos 2017ko udaberrian bisitatu zuen, esparru itxi bat baino ez zegoenean, espetxe militar zahar bat eta hamalau kanpin-denda kanpoan. 2018an bertan geratzea erabaki zuen, eta Moria hazten ikusi du geroztik, "kontzentrazio-esparru" bilakatu arte. "Europarako migrazioa hasi zutenen itxaropena bertan amaitzen zen, eta batzuetan bizitza bera".
Zein asmorekin heldu zinen bertara?
Ez nintzen etorri lan egiteko asmoarekin, eta ez dut egin. Asmoa ez zen inongo gobernuren nekropolitikekin lankidetzan aritzea, baizik eta berrikuspen pertsonaleko lan sakon baten amaiera egitea, eta pertsona horiekin batera justiziazkoa dena lantzea: tratu duina eman behar zaie migrazio-prozesuetan, haien bizitzetan, eta haien eskubide guztiak errespetatu behar dira, ez soilik migratzaile gisa, pertsona gisa baizik, euren etorrerarekin aberastuko gaituen kultura-ondare baten jabe diren pertsona gisa. Eta, batez ere, Greziako eta Europako haiekiko politika guztiak salatzeko asmoarekin etorri nintzen.
Moriako sutea gertatu eta bi hilabetera, zer aldatu da?
Ezer ez eta dena. Greziako gobernuaren politikak gero eta gogorragoak dira pertsona horiekin guztiekin, baita Europako politikak ere. Gero eta argiago ikusten da ia herrialde guztietan alderdi politiko handiek eskuin muturreko taldeen ideiak onartu dituztela. Giza eskubideen bermerik gabeko politikak eta gero eta hiltzaileagoak. Moriak ezin zuen amaitu beste modu batera. Zorionez, ez zen sutean heriotzarik izan, baina milaka lagunen itxaropena ere han geratu zen; kontzentrazio-esparru horren aurrean Europak erreakzionatuko zuen itxaropena zuten, baina Greziako gobernuak akabatu zuen horrekin, Europako batzordearen txalo artean, eta lagun horiek guztiak bederatzi egun eduki zituzten errepidean, ia janaririk eta urik jaso gabe, atsedenik gabe. Eremu berria aurreko Moriaren bertsio txarrago bat besterik ez da, pertsona horientzako espetxe bat. Beren herrialdeen indarkeriatik edo indarkeria matxistatik bizirik atera diren pertsona horiek gure etsaiak balira bezala tratatzen ari dira. Haientzako lortzen ari dena ez da izango gobernuengatik, eta baldin bada, lotsa politikoagatik da, giza eskubideen auzitegietan kondenak saihesteko.
"Arazo bat konpontzeko interes falta handia egon da, eta konponbideetan asmo txarra"
Bitartean, azken asteetan uholdeak, lurrikara, hotza...
Eta eraso faxistak, eta Poliziaren indarkeria latza, eta Greziako edo Europako administrazioaren mespretxu handia. Batez ere, arazo bat konpontzeko interes falta handia egon da, eta konponbideetan asmo txarra. Ikusi dugu Grezian Genevako hitzarmena bertan behera utzi zutela, kostaldera iristen ziren pertsonak asilo-eskatzailetzat ez hartzeko. Ikusi dugu Greziako gobernuak mehatxu egin diela kide horiei beren eskaerak izapidetzen ez jarraitzearekin, haien aurrean umiliatu eta beren eskubideak aldarrikatzeari uzten ez bazioten. Eta Europak Greziako gobernuari belarri-tirakada bat eman ordez –duela pare bat urte Orban jaunari egin zion bezala, Hungarian migratzaileei tratu txarrak emateagatik–, txalotu egin ditu gobernuak hartutako neurriak; gero eta faxistagoa den Mitsotakis jaunaren gobernuarenak.
Une honetan, 10.000 lagun daude eremuan?
10.000 baino gehiago aipatu ziren hasieran. Baina gobernuak berehala atera ditu bakarrik zeuden adingabeak –Morian zeudenean zaintzen ez zituen adin txikiko horiek– eta asilo eskatzaile ugari eraman ditu kontinentera. Hala ere, irla arintzeko neurri honek zerikusi handiagoa du irlako muturreko talde faxistak isilaraztearekin eta pozik izatearekin, migrazioaren inguruko zentzuzko neurri politikoekin baino. Gaur egun, Moria 2.0 espetxe berrian 7.300 pertsona daude. Eta kopurua jaisten jarraituko du 5.000 arte; horiek dira gobernuak uharte honetan aspalditik eraiki nahi duen eremuan sartu nahi dituenak, bertako herrietatik urrun, "enbarazurik egin ez dezaten".
Iheslariak iristen al dira oraindik?
Oraindik ere ba al dago zure herrialdetik ihes egiteko arrazoirik? Beraz, babes bila iristen jarraituko dute... edo ahalegin horretan hiltzen. Kontua da zergatik ez duen hartu nahi orain Europak bere herrialdetik ihes egin behar duen pertsona bat. Zergatik bihurtu dira Greziako kostazainak gaizkile-talde bat pertsona horiek kolpatzen dituena, txalupetako motorrak txikitzen dizkiena, mugikorrak lapurtzen dizkiena eta uretan uzten dituena motorrik gabeko salbamendu-baltsetan, jaso eta Europara ekarri beharrean? Azken boladan Greziako uharteetako kostalderaino iritsi diren asko berriro ontziratu eta itsasoan utzi dituzte. Zergatik txalotzen du Europak Greziako gobernua, auzitegietara eraman beharrean? Egunen batean, pertsona horiek guztiek, politikariek eta beren alderdiek ulertuko dute munduko herrialde bakoitzaren errealitatea eta aniztasuna pertsona guztien etengabeko ekarpenei esker lortu dela, bakarrik, familietan edo exodo handietan, beren jaioterritik euren bizitza aurrera eramateko beste puntu batera migratu baitute. Eta fenomeno hau geldiezina da, aurrean jartzen dizkiegun murru eta kontzertina edo itsasontzi militarrak jarrita ere. Horrekin, bidea oztopatu eta heriotza kopurua handitu besterik ez da egiten. Eta ez zait nahikoa "historiak epaituko ditu" hori; hori orain alda dezakegu, herri bakoitzean, hiri bakoitzean; eta aldaketa oraintxe izan dadin borrokatu behar dugu.
"Lehen mailako eta bigarren mailako" errefuxiaturik al dago kanpalekuan?
Ez. Politika batzuek pertsona horien bizitzarekin jolasten dute, tratu bat edo bestea emanez. Duela hamarkada batzuk sinatutako asilo-legeek kategoria berriak ezarri dituzte asilorako, baina gaur egungo errealitatera eguneratu beharko lirateke. Adibidez, gero eta herrialde gehiago daude ofizialki deklaratu gabeko gerran, eta bertako biztanleak ez dira asilorako hautagai gisa onartzen. Edo, adibidez, gero eta jende gehiago iritsi da Lesbosera Turkiako kostaldetik, Siriatik, duela zazpi urtetik gerran dagoen herrialdetik, Europan asilo-eskaera ukatu zaielako, Turkia haientzat herrialde segurua delako aitzakiarekin, eta asilo-eskaera Europan aurkeztu beharrean, bertan aurkeztu behar dutelako. Era berean, erlijio minoritario bateko kide diren edo sexu edo genero nortasun edo adierazpen ez-normatiboa duten pertsonen aurkako jazarpena ere asiloa emateko arrazoiei gehitu zaie, baina harrera-zentroetan eta Moria 2.0 bezalako eremu-espetxeetan hilabeteak herrialde bereko edo are herri bereko jendearekin bizi behar direnean, segurtasuna ez da handitu migrazioarekin, eta benetako arrazoiak ezkutatzen jarraitu behar dute asiloa lortzea zailduz. Jatorri herrialdearen arabera, Frontexek – Europako batzordeak sortutako munstro horrek – herrialde jakin batzuetako pertsonak bereizi ditu Greziako kostaldera iristen diren txalupetan, deportazio-prozesuak zuzenean egin zitezen, herrialde horietako herritarrei asiloa ukatuko zaien aitzakiapean. Horrekin pertsona guztiek asiloa eskatzeko duten eskubidea urratzen da. Eta horrela, portzentaje horrek hazten jarraitzen du.
Zeintzuk dira azpiegituren baldintzak orain?
Kara Tepe inguruan kartzela berri hau ireki eta bi hilabetera –Moria 2.0, guretzat–, Greziako administrazioak eta ACNURek saldutako gezurrak agerian geratzen ari dira, baita kokalekua desegokia dela ere. Abiada batean eraikitakoa, metal astunez kutsatutako tiro eremu batean. Itsaso ondoko lursail bat, urte osoan nagusi den hezetasun eta haizearekin, eta finkatu gabeko lurra, uholdeak izateko arriskuarekin –ikusi dugun moduan–. Edateko ur instalaziorik gabe –zisterna-kamioiekin banatzen dute–; dutxarik gabe; oso komun gutxi eta denak kimikoak; hustubide-sarerik gabe; ia elektrizitaterik gabe. Ez dago ia osasun arretarik, ezta legalik ere, eta janari eskasa.
Azaroaren 5ean, 198 dutxa instalatuko zirela jakinarazi zuten; izan ere, gaur arte dutxatu dena itsasoan edo ur-botilekin izan da, eta arropa ere itsasoan garbitu du. Eta bizi-baldintza horiekin jarraitzen dute, nahiz eta "espetxe" berri honetarako 13 milioi euro baino gehiagoko gastuak sinatu diren. Ez dago argi zertarako...
"Fenomeno hau geldiezina da, aurrean jartzen dizkiegun murruak jarrita ere"
Bien bitartean Pikpa hustu berri dute. Zein egoeratan uzten dute uhartea?
Talde ultranazionalistak, faxistak eta errefuxiatuen aurkakoak pozik uzten dira horrela. Pikparen itxierak zerikusi handia du opari bat ematearekin, lau egunetan eta bere sudurren aurrean Moria 2.0 espetxe berria eraiki ondoren, uharte ia osoa kanpaleku berririk ez egotea eta uhartea arintzea eskatzen ari zenean. Kanpamendu horretan pertsona orok merezi duen duintasunetik hurbil bizi ziren neska-lagun guztiei kendu zaie Lesbosen beraientzat dagoen benetako segurtasun-eremu bakarra –salbu ekintzaile askok alokatu dituzten pisuak, jendea Moriatik ateratzeko, eta orain Moria 2.0, duintasunez eta babes handiagoz bizi daitezen–. Gogora dezagun Pikpan zeudenak Lesbos uhartera iritsi diren pertsonarik zaurgarrienak zirela, eta Moriako zelaitik eraman zituztela ACNUR eta Greziako agintarien babesarekin.
Nolakoa da Moria 2.0 eremuan ohiko egun bat?
Edozer gauzatarako ilarak egiteko orduak eta orduak. Goiz jaiki ilaran zenbait ordu egiteko, gutxieneko gosaria hartzeko; pertsona ezagunen batekin hitz egin edo zure dendan sartu; ilaran zenbait ordu egin zisterna-kamioian garrafaren bat bete ahal izateko; ilaran ordu gehiago Atenasetik iristen den janaria eta afari izoztua jasotzeko; norbaitekin hitz egin edo zure dendan egon. Eta egun horretan asilo prozesuko gairen batekin edo mediku kontuengatik hitzordua baduzu, agian ura edo janaria galduko duzu. Espetxe honetako eguna milaka minutuko etsipena da, neure buruaz beste gaur egingo dudan edo bihar egingo dudan pentsatzeko.
Itxierarekin lotutako arazo psikologiko ugari al dago kanpalekuan?
Jende honen osasun mentalaz arduratzen diren erakundeen txosten guztiek salatzen dute arazo mentalen indize handiak daudela, maila guztietan, Morian zeuden baldintzekin eta gaur egun Moria 2.0 espetxe berrian jasan behar dituzten baldintzekin. Adingabeen osasun mentalaz hitz egiten badugu, edota aurretik gerren, torturen edo indarkeria matxistaren ondorioz traumak dituzten pertsonez hitz egiten badugu, buruko gaitzetan adituak direnen ondorioek gauza bera esaten dute: eremu-espetxe hauek bizi izan duten gauzarik gogorrena dira; baita gerran dauden herrialdeetan lan egin duten edo ebola moduko epidemiengatik osasun-larrialdiak izan dituzten pertsonentzat ere. Gainera, Covid-19a iritsi denean, zentro hauek itxita mantentzeko aprobetxatu dute, Europak migratzaileei harrera egiteko zentro gisa ezarrita duena aldatu eta espetxe bihurtuz, non informaziorik ez dagoen, edo iristen zaiena kontraesankorra den. Martxoa igaro ondoren –eta irailera arte, Moriako sutearen data arte–, gainontzeko Grezian konfinamendua altxatua zegoen, baina "espetxean" behin eta berriz luzatzen zen konfinamendua. Luzapen horiek migratzaileen aurkako jarraibide politikoak jarraitzen zituzten, ez osasuna babesteko jarraibide medikoak.
Zer ondorio ari da uzten Covid-19a? Neurriak hartzen dira? Badago osasun-arreta egokirik?
Imajina ezazu hainbat filmetan ikusi duguna: birus bat edo gaixotasun oso kutsakor edo hilgarri bat agertzen da, eta agintariek foku-hiri hori harresiekin eta zaintzarekin inguratu eta bere kontura uzten dute. Kontua ez da pertsona horiek artatzea, baizik eta gaixotasuna zabaldu ez dadin neurriak hartzea, hiri horretako pertsonei gertatzen zaiena kontuan hartu gabe. Hain zuzen ere, horixe egin du Greziak pertsona horiek bizi diren espetxe, kontzentrazio-esparru edo egitura bakoitzarekin. Erabat itxi ditu, greziarrak kutsa ez daitezen, nahiz eta irailera arte ez zen positiborik egon Morian, birusa Mytilinin zegoen bitartean. Are gehiago, Grezia, une honetan, gobernuaren arduragabekeriagatik konfinatuta dago, bere mugak ireki baitzituen turismo-negozioarekin jarraitzeko, neurri horrekin pertsona asko hil baziren ere. Eta ospitaleetan langileak kontratatzeko promesak egon arren, ikusten da haien lehentasuna, beste herrialde askotan bezala, armagintza-enpresak elikatzea eta gerrarako prestatzea dela oraindik ere. Hala, pandemia betean gaudela, ospitaleak eta ZIUak gainezka daudela, gobernu greziarrak adostu du Frantziari Rafale motako 18 borroka-hegazkin erostea, AEBei MH-60R motako itsaspekoen kontrako helikoptero batzuk eta MMSC motako 4 fragata, eta Alemaniari 214 motako 4 itsaspeko erostea. Beste behin ere ikusten dugu gastu sozialak ez direla inoiz lehentasunezkoak gobernuentzat.
Sexu-abusuen salaketa asko izan ziren Morian. Gora egin al du indarkeria matxistak eta genero-indarkeriak familia-taldeetan?
Moriak, bere garaian, eta edozein hotspot-ek, kanpoan dagoena eskala txikian berriz sortu besterik ez du egiten, gure gizarteetan dagoena, baina kontrolik gabe. Hau da, indarkeria matxista hori gure hirietan egon zen, gure herrialdeetan. Hau arazo estrukturala delako. Eta Morian, Poliziak ez du inoiz ezer egin hori saihesteko. Kontrol falta hori ondo zetorkien Greziako agintariei, pertsona horien kontra egiten jarraitu ahal izateko, biolentoak zirela leporatuz, eta arrazakeriaren, islamofobiaren eta abarren piztia elikatzen jarraitzeko; eta, hala behar zutenean, komunitate edo pertsona batzuk erreprimitu edo atxilotzeko eta eredu gisa jartzeko. Nik ezingo nuke esan indarkeria hori areagotu den, ekuazioaren beste zatia ez daukadalako: pertsona horien aurreko errealitatearekin alderatuta. Baina argi dago eremu-espetxe hauetan pribatutasunik ez dagoenez, indarkeria hori bistaratu egin dela, eta, beharbada, beste egoera batzuetan etxeko pribatutasunean ezkutatuta geratuko litzatekeela. Baina hau guztia ez da berria. Lesbosen gauden talde eta aktibistek behin eta berriz salatu ditugu Morian jasandako bortxaketa eta sexu-jazarpen guztiak, azkenean 2018ko otsailean ACNURek salatu baino lehen; urte bereko urriaren amaieran egindako bisitaren ondoren, garai hartan Europako Kontseiluko Giza Eskubideetarako komisario zen Dunja Mijatovijak migratzaileentzako hotspot-ei buruzko txosten gogor bat argitaratu zuen eta Greziako gobernuari lehenbailehen neurriak hartzeko eskatu... Argi dago Greziako gobernuak ez zuela eskaera erantzun nahi izan.
Jendearen erantzuna ikusi dugu kanpalekuan. Antolatu al da sare sozial edo politikorik agintariei aurre egiteko?
Bi erantzun ikusi dira. Bat hondamendien, larrialdi humanitarioen eta abarren aurrean beti erantzuten duena da; eta hemen erantzun bakoitza aztertu beharko litzateke, ez baita gauza bera beste pertsona batzuen zoritxarraren aurreko karitatea, lankidetza askoren kolonialismoa (politika instituzionalak barne), elkartasuna etab. Eta ez dut esaten denak txarrak direnik, erantzun bakoitzak leku bat du... baina lankidetzak beste gauza bat izan behar du. Eta beste erantzun bat, beste alde batetik, askoz sakonagoa, "errefuxiatuen krisia" deiturikoaren aurretik munduko leku askotan antolatzen ari zena da, eta zerikusia duena sistema heteropatriarkalaren, kapitalismoaren, militarismoaren, kolonialismoaren, estraktibismoaren, kultura-jabetzearen eta abarren aurkako borrokarekin, eta, azkenean, hemengoaren moduko egoeretan, Justizia Soziala lortzeko kaltetutako pertsonekin lankidetzan aritzen dena; horiek ez dira botere-esparruetatik eskaintzen diren ogi-apurrak.