Landareen atzean dabilen biologoa da Pablo Tejero Ibarra (Gasteiz, 1980), eta mendia eta laborategia uztartzen ditu, botanikaren arlo genetikoari erreparatuta. Jakako IPE Pirinioetako Ekologia Institutuan lan egin du, eta Aranzadi zientzia elkarteko ikertzailea da. Bertan, kontserbazioa sustatzeko ezagutza genetikoa txertatu nahi dute PRIOCONEX proiektuarekin. Askotan oharkabean pasatzen badira ere, gurekin planeta partekatzen duten bizidun isil horien garrantzia aldarrikatu du.
Hil honetan Natur Zientzien IV. Topaketan parte hartu behar zenuen, baina, osasun egoera dela eta, hitzordua datorren urteko apirilera atzeratu dute. Zer jorratuko duzue bertan?
Aldaketa globalak ekosistemetan duen inpaktua da edizio honen gai nagusia, batez ere fokua Euskal Herrian jarrita. Nik ondare genetikoaren gaia landuko dut. Zientzialarien artean gai horren garrantzia nahiko argi dago, baina, askotan, gizartean ez da ondo ezagutzen.
Biologoa izanik, ohikoa da bata edo bota aukeratu behar izatea. Esan daiteke zuk biak aukeratu dituzula. Zergatik?
Betidanik naturan ibiltzea gustatu zait, eta, biologia ikasten hasi nintzenetik, bizia nola garatu den interesatu zait bereziki. Hortaz, eboluzioa ulertzeko, genetika espezializazioa egin nuen. Alde molekularra ulertu behar duzu, eta ondo dago laborategian organismo ereduekin lan egitea, baina ekosistema mailan benetan zer gertatzen den jakin nahi baduzu, naturan lan egin behar duzu.
Biologo batzuek diote ordenagailu bidezko simulazioak gehiegi erabiltzen ari direla, baina horrek landa lana alde batera uztea dakarrela…
Hala uste dut nik ere. Horren atzean dagoen arrazoietako bat da zientzia artikuluak argitaratzeko presio handia dagoela; ez baduzu asko argitaratzen ematen du ez zarela zientzia ona egiten ari. Ipar poloan eta mendian landareak biltzen hamarkada bat eman ahal duzu, baina hortik agian artikulu pare bat besterik ez dira aterako. Baina datuak hartu eta horien gainean eredu estatistiko konplexuak egiten badituzu, hiruzpalau hilabetetan artikulu bat prest izan dezakezu. Hautu azkar hori eginda, produktiboagoa izango zara, eta proiektuak eta finantzazioa errazago lortuko dituzu.
Nola hasi zinen Pirinioetako landareak aztertzen?
Beste euskaldun asko bezala, ni gaztetan Pirinioetan ibilitakoa naiz. Karrerako azken urtean Danimarkara joan nintzen, eta hor atera zen Groenlandian zerbait egiteko aukera. Lagun talde batekin Groenlandiako eta Pirinioetako florak alderatzeko proiektu bat prestatu genuen. Bertan egondako hilabetea niretzat ez zen nahikoa izan. Gainera, bertan argi ikusi nuen tesia eta ikerketa lana horretara bideratu nahi nituela.
Zer ondorio atera zenituen?
Egia esanda, tesia nahiko deskriptiboa izan zen. Eta honek lotura du nik zientziaz daukadan ikuspegiarekin. Gauza bat da ikasitakoa eta beste bat ikerketaren munduan topatzen duzun errealitatea. Ikastean jasotzen duzun mezua da zintzo jokatu behar duzula, eta gai bat sakonki ezagutu behar duzula gero horren inguruko galdera txukunak egiteko. Baina praktikan ikerketan ez duzu beti jarrera hori aurkitzen. Nik landareen eta klima aldaketaren arteko loturak aztertu nahi nituen, baina horretarako landare horien jatorria eta ezaugarriak ondo ezagutu behar nituen. Horregatik, tesian zenbait landareren deskribapen genetikoan zentratu nintzen. Ondorio nagusienetako bat izan zen ondare genetikoa ezagutzea oso lagungarria dela espezie baten nondik-norakoak ulertzeko, eta kontserbazio estrategiak zehazterakoan informazio hori ezinbestekoa dela. Ez naiz damutzen tesian hartu nuen norabideaz, ondoren parte hartu izan dudan proiektuetan hori aplikatzen hasi naizelako.
Groenlandia edota Pirinioak bezalako eremuak azken glaziazioan zabalduago zeuden espezieen azken gotorlekuak al dira?
Denetarik dago, baina, bai, horrela uste da geobotanikaren alorrean. Orain Europako mendietan aterpe hartuta dauden espezie horietako batzuk azken glaziazioaren ondorengotzat hartzen dira. Holozenoaren etorrerarekin, landare horiek eremu borealetara eta mendietara mugatu dira. Horregatik mendi horiek guretzat laborategi natural bikainak dira.
Pirinioak hein batean azken glaziazioaren hondarrak direnez, noraino bereizi daiteke klima aldaketa naturala eta gizakiak eragindakoa?
Froga asko ditugu klima aldaketa antropogenikoaz; bereziki erregai fosilen erabilerak karbono dioxidoa eta bestelako gasen igoera ekarri du, eta horrek kliman eragin du. Baina zientziak oraindik ez daki norainokoa den eragin hori, eta honetan oso zintzoak izan behar dugu. Baina arazoari aurre egiteko orduan oso galdera garrantzitsua da. Demagun %10 antropogenikoa dela eta %90 naturala dela. Hala balitz, egiten duguna egiten dugula, berdin gertatuko litzateke, eta ahaleginak aldaketari aurre egitera bideratu beharko genituzke. Baina antropogenikoa %90 eta naturala %10 bada, orduan argi dago aldaketa hori gelditzea gure esku egongo dela. Hori zientziak oraindik erantzun behar duen galdera da, eta erantzunak inpaktu izugarri handia du.
"Lau milioi urtez planetan egon den espezie bat ezin da amildegira bota"
Ataka horretan, landareek pistaren bat eman ahal digute?
Ez, arlo horretan laguntza gutxi eman dezakete. Horretarako askoz esanguratsuagoak dira glaziarrak, adibidez, ura eta izotzaren dinamika ederki erakusten dutelako. Baina landareak oso garrantzitsuak izan daitezke erresilientzia dutelako. Behin leku batean finkatuta, asko kostatzen da hainbat landare eta ekosistema mugiaraztea. Egoera klimatikoa aldatuta ere, landareek urteak eman ditzakete leku batetik mugitu gabe, batez ere zuhaitzek. Klima aldaketarekin egoera aldatuko al da? Ziur, baina oraindik ez dugu argi zer abiaduran eta nola. Ematen du landareak batez ere uraren eta hezetasunaren arabera moldatzen direla, eta ez daudela horrenbeste lotuta tenperaturari. Gradu bat igotzea asko izan daiteke gure ekonomiarako, izotzerako edota hainbat animaliarentzat, baina agian ez horrenbeste landareentzat, gure bizitza baten eskalan, bederen.
Zeren arabera mugitzen dira, ba, landareak?
Gizakiok egiten dugun lurraren erabilera da haientzat erabakigarria. Bereziki gure lurralde antropizatuetan 10-20 urteren bueltan izugarrizko aldaketa sor daiteke. Suaren eta uraren erabilera edota abeltzaintza dira faktore horietako batzuk. Esaterako, ibaiak edo ur korronteak asko aldatzen badira, horrek azkar eragin dezake landaredian. Larreetan bioaniztasuna sustatzeko hainbat esperientzia egin dira Araban. Pirinioetan ere?
Baita. Pirinioetako Ekologia Institutuak abeltzaintza estentsiboari buruz egin dituen ikerketetan ikusi dute azken 500 urteetan landu diren larreek izugarrizko dibertsitatea sortu dutela. Pentsa, hamar zentimetroko karratu batean 20-30 espezie egon daitezke. Kopuru hori tropikoetan dagoen dibertsitatera hurbiltzen da, baina hori ez da asko ezagutzen. Landare xumeak dira, eta, abereek janda daudenez, eta loreak ikusten ez zaizkienez, zaila da begi hutsez bereiztea. Baina azken hamarkadetan eredu ekonomiko hori aldatzen ari da, eta larre horiek galtzen diren heinean, dibertsitatea galtzen ari da ere. Hori gertatzen da abereen presioa kentzen delako, eta, ondorioz, landare batzuk besteen gainetik gailentzen hasten direlako.
Hortaz, eragin antropogeniko bat biodibertsitatearen onerako izan al da?
Noski. Eta ez da, gainera, adibide bakarra. Ekologian bada teoria bat dioena ekosistema batean asaldaketa bat egon daitekeela, eta, oso bortitza ez bada, orduan habitat txikiak ireki daitezkeela. Suarekin antzeko zerbait gertatzen da. Zalantzarik ez dago etengabeko suteak kaltegarriak direla, baina sua ere onerako izan daiteke. AEBetako parke nazionaletan jatorri naturaleko suteekin mantentzearen aldeko politika jarraitzen ari dira, beti ere jendea arriskuan jartzen ez bada. Sua guztiz desagertuko balitz, hemendik mende batera nabarmenduko genuke. Tamalez, gure geografian ditugun sute gehienak gizakiek eragindakoak dira, eta motibazio ekonomikoa dute.
"Auto markak ezagutzen ditugu... baina ez egunero ezagutzen ditugun landare izenak"
Zergatik arduratu behar gara jaten ez diren landare horietaz?
Oinarrizko zientzia lantzen dugunon ohiko arazoa da: nola justifikatu egiten dugun lana. Sarritan ez da onartzen ezagutzea ezagutza soilagatik, eta beti zerbait aplikatua behar dela uste da. Baina zientzian aplikazioak lortzeko gauzak oinarritik ezagutu behar dira. Nire alorrari dagokionez, batetik, ondare genetikoa ezagutu beharra dago hori erabili ahal izateko. Bestetik, jaten ez diren landare horiek oxigenoa ematen digute, eta baita bestelako zerbitzu ekosistemikoak ere. Aire kalitatea ikustea besterik ez dago: ez da berdina hirietan eta naturan. Eskolan guztiok ikasi badugu ere, gero ahaztu egiten zaigu landareak elikadura katearen oinarrian daudela.
Hortaz, gizartea horien garrantziaz ahaztu al da?
Hala da. Txirrindulari edo futbolari famatuen izenak dakizkigu, eta, kaletik joaten garenean, auto markak ezagutzen ditugu… baina ez egunero ikusten ditugun landareen izenak, ezta zuhaitzik arruntenak direnean ere. Hori oso fenomeno berria da: gure aiton-amonek horien izenak bazekizkiten, eta baita haien erabilerak ere. Ezagutza hori galdu dugu gizarte modernoetan.
Kontserbazioari begira, haziak gordetzen al dituzue Aranzadin?
Bai, eta hori modu efizienteagoan egiteko lanean ari gara. Normalean hazi bankuetan arriskuan direnak edo endemiko direnak lehenesten dira. Horiek naturan populazio desberdinetan banatuta egoten dira, eta batzuetan gertatzen da populazio horiek genetikoki berdinak direla. Hori aldez aurretik jakinda, errazagoa da bilketa prozesua hobetzea eta bildumetan bikoizketak ekiditea. Hori da, funtsean, PRIOCONEX proiektuaren helburu nagusia.
Parte hartu duzun beste proiektuetako batek aztertu du eskaladak landareetan duen eragina. Zertan datza?
Badira ia-ia lurzorurik gabe hazten diren landareak, arroken zirrikituetan bizitza osoa ematen dutenak; eta horiek ere babestu behar dira. Baina eskalatzaileentzat arrokan dagoen edozein landare kezka iturri izan daiteke, eta horregatik kentzen dituzte. Adibidez, bada halako landare populazio bat Bierzoko (Leon) horma batean. Mundu osoan sei populazio egongo dira, eta hori desagertzear egon da. Genetikari esker badakigu landare hori lau milioi urtez egon dela planetan. Tira, ezin daiteke besterik gabe amildegira bota lau milioi urteko ibilbide bat.Gaian kontzientziatu beharra dago.