Bernardo Atxaga: "Indiferentzia ere arma handia da”

Maiatzaren27an errezitaldia eskainiko du Bernardo Atxaga idazleak Anari musikariarekin batera, Oihaneder Euskararen Etxean: Desertuko biztanleak. Nevadako egunen desertua oraindik gogoan, Indiako gaztainondoetatik tantaka erortzen diren loreen artean egin du hitzordua ALEArekin, Gasteizko Florida parkean.

Zuk zuzentzen duzun Erlea aldizkariaren ale berria argitaratu duzue, eta bertan elkarrizketatzaile lana ere egin izan duzu. Nola sentitzen zara erosoago, galdetzen ala erantzuten?

Erlean badago berezitasun bat: objektuen bitartez egiten ditut elkarrizketak. Hilabete edo bi hilabete lehenago, bere objektu maiteenen zerrenda egiteko eskatzen diot elkarrizketatuari, gero horien gainean galdetzeko. Adibidez, Marino Lejarretak beisball eskularru bat aukeratu zuen, eta eskularru horren istorioa kontatzen zuenean, bere istorioa ari zen kontatzen. Nire zaletasuna objektuak dira, eta horiek dira elkarrizketak egiteko nire arrazoia. Bestalde... zailagoa da elkarrizketa egitea, erantzutea baino. Galderak dira beti zailena.

Eta zuk, pentsatu izan al duzu noizbait zer objektu aukeratuko zenukeen, zure istorioa kontatzeko?

Bai, batzuetan. Esaterako, nire gurasoek bederatzi urterekin oparitu zidaten erlojua aukeratuko nuke. Lehen, batxilergoa ikasteko 'ingreso' egin behar zenuen, sarrera proba. Herri txiki batekoa nintzen ni, eskolan eta amarekin ikasitakoa, baina sekula izan gabea nintzen azterketa formal batean edo institutu batean, eta hara joan ginen. Benetan izan zen gertaera harrigarria, frantsesz évenément esaten zaiona. 'Ingresoa' atera nuenean, gurasoek oparitu zidaten erloju bat, oso polita, Certina markakoa, orduz geroztik ondo dabilena. Hori da nire gurasoekiko dudan lotura.

Aldizkarian euskal literatura zertan den adierazi nahi duzue ere. Zertan da?

Hori nik ezin dizut ondo erantzun. Nola dago euskal literatura? Euskal literatura dago bere irakurleek esaten duten bezala. Eta zer esaten dute? Normalean, ezer ez, isil-isilik daude. Isiltasun hori, bere horretan, ez da seinale ona. Zuk estatistika ikasi duzu inoiz? Gaussen kanpaia badakizu nolakoa den?

Bai, gutxi gora behera...

Esango genuke euskal literaturan, Gaussen kanpaia horretan erdi-erdian dagoena, gailurrean dagoena, genero arruntak direla: nobelak. Horiek irauten dute, eusten diote, itxura batean. Baina, kanpaiaren bazterrean, poesiak, kapritxo literarioak edo, okerragoa dena, saiakerak daude. Hori guztia bazter batean  geratzen da.

Zuk idatzi izan duzu narratiba, poesia, antzerkia, saiakera... eta egin izan duzu ere horien arteko nahasketa. Ez zaizu generoen kortsea gehiegi estutzea gustatzen, ez da? Zer dira zuretzat generoak?

Badaukat teoria bat generoei buruz, baina orain arte ez dit inork galdetu. Generoak presio sozialaren ondorio bat dira. XIX. mendean, literatura ingeles ia guztia liburutegien bidez bideratzen zen. Ale gutxi argitaratzen ziren, baina asko mailegatzen ziren. Nobela gehienak hiru liburukitan ateratzen ziren eta, seguru asko, horrek arazo handiak sortzen zituen liburutegietan: batek lehenengoa eraman du, besteak ez du hirugarrena itzuli... Ondorioz, erabaki zuten aurrerantzean ez zutela berriro hiru liburukitako nobelarik erosiko. Urte hartan, 85 nobela atera ziren hiru liburukitan; agindua eman eta ondorengo urtean, zazpi; hurrengoan, bi, eta hurrengoan bat ere ez. Idazleek, beraz, bere nobelak laburtu behar izan zituzten. Presio sozial horrek idazleek aukeratutako forman eragina izan zuen. Gaur egun, zergatik dira teatro obra gehienak aktore batek edo bik antzezteko?  Gehiagorako dirurik ez dagoelako. Hor badaukat testu bat, izena duena Robinsson Crusoek ezingo lituzke nobelak idatzi. Irla batean bakarrik dago eta bertan ez dago irakurlerik; beraz, oso arraroa litzateke nobelak idaztea; idatziko lituzke oharrak, poematxoak... Beraz, egitura bat edo bestea aukeratu, presio sozialarekin zerikusia du. Bistakoa da: literaturan, detektibeak orain arte suediarrak ziren. Hemendik gutxira, txinatarrak izango dira. Zergatik? Txinak jarriko duelako dirua, eta idazleek detektibea jarriko dutelako.

Ia berrogei urte pasa dira zure lehenengo lana argitaratu zenuenetik. Gauzak aldatzen doaz... Nola bizi duzu, gaur egun, orain arteko ibilbidea?

Nire pozik handiena da ni izan naizela idazle independentea. Independentea ekonomikoki, independentea politikoki, eta independentea ideologikoki. Hiruretan zailena lehenengoa da, eta ez naiz markesaren semea...

Maistraren semea zara...

Maistrarena eta arotzarena, bai... Nire bigarren pozari dagokionez, duela 40 urte, euskaraz idazten nuelarik, idazle jende askok ez zion euskarari etorkizunik ikusten, zerbait erabat ideologiko bezala ikusten zuen. Nire liburuak hizkuntza askotara daude itzulita eta, beraz, bidai hori, nik egin nuen hipotesiaren arabera, egin zitekeen. Denek esaten zidaten ezetz. Bi poz horiek oso lotuta daude nire ideien tinkotasunarekin. Ez dut amore eman ezta milimetro bat ere. Garai batean esaten genuen: ezin gara izan libreak, baina behintzat izan gaitezen egoskorrak.

Distantzia aipatzen duzula... Nevadara joan zinenean, distantziak nolabait lagundu zizun zure gertutasuna interpretatzen. Gertutasunera itzultzeak hangoa berriz interpretatzera eraman al zaitu?

Zu egunero pasatzen bazara leku beretik, ez zara ohartu ere egiten arbola hori hor dagoela. Mundu fisikoa ia ikusezin bihurtzen da. Kulturarekin ere halaxe gertatzen da. Sormena edo pentsamendua talka dagoenean mugitzen da. Ez badago talkarik, ez da mugitzen. Horregatik esaten da pentsatzea harritzeko gaitasuna dela. Aurreneko aldiz desertura eraman nindutenean, hitzik ere ez neukan. Asteasun esaten den moduan: ez nun jaten. Lagunartean gaudenean ez dugu pentsatu beharrik, eta bizitzeko zoragarria da, baina bakarrik geratzen zarenean hasten da burua fantasmekin, eta irudikatzen hasten da. Iragana, mamuak... Hori taberna batean lagunartean ez zaizu sortzen.

'Txoriak kolpeka' da zure azken lana, eta bertan Arabiako Lawrence-i buruzko errelatoa dago, aurreko liburuan azkenean sartu ez zenuena. Zer da zuretzat pertsonaia hori?

Bere heriotzaren inguruan legenda bat sortu zen, esaten zuena bere heriotzaren presagioak egon zirela. Nik horren zergatia ulertu nahi nuen, eta harrituko zinateke jakingo bazenu zenbat urte pasa ditudan horren atzetik. Lehengoan, duela hamabost urteko apunteak aurkitu nituen,Lawrence eta txoriak. Ingelesera itzultzen denean ikusiko dut zenbat balio duen nik ematen dudan ikuspegiak, han asko baitakite Lawrence-i buruz.

Zuk ere txoritxoren bat izan al duzu zure leihoan kolpeka?

Tira... Nik eduki dut bele bat. Aurreratuko dizut: hurrengo nobelan, seguru asko agertuko da txori bat. Oso desberdina, beste modu batera, baina... bele bat eduki dut.

Euskaldunon artean oso ezaguna da zure izena, eta gutxi izango dira zure lanen bat irakurri ez dutenak. Baina agian, euskal unibertsotik kanpo bizi diren askok ez dute zure lana ezagutuko. Zer egiten ari gara gaizki?

Ez dakit ba...

Agian ez da hala?

Ez da hala, nire ustez. Esate baterako, ez dut inoiz inon Bilbon bezainbeste liburu saldu; erdaraz, milaka eta milaka. Bestalde, ni ez nintzateke gehiegi kezkatuko euskal munduaz  ardura ez dutenekin. Italiarrek kontatzen dutenez, edonork eraman dezake zaldi bat edatera, ume txiki batek ere bai, baina zaldiak ez badu edan nahi, ez du edango, hogei gizonek hartara behartuta ere. Jende askok ez du edan nahi. Horrekin kezkatu? Ez da nire kasua. Nigatik, hor konpon daitezela. Guk gure Euskal Herriarekiko nahian, gure borrokan, hala nahi baldin baduzu esan, jarrera asko eduki ditzakegu, izan gaitezke konbatiboagoak, baina indiferentzia ere arma handia da. Euskaldunok askotan badugu misiolari jarrera hori... Baina ez badute nahi, ez dute edango. Ahaztu gaitezen horretaz. Lan egin dezagun aldekoekin.

Hauteskundeak datoz, eta hitz gutxi entzun ditugu sormenaz, arteaz edo literaturaz hauteskunde programetan, ez da?

Bai, baina politikan galdera bakarra da zuzena: nola jarriko diogu txintxarria katuari? Gogoratzen duzu Villasante, Euskaltzaindiakoa? Oso fraide argia zen. Esaten zuen: banu eta luke-k oso ezkontza txarra egiten dute. Adibidez, Balio Erantsiaren Gaineko zerga, Wert-ek igo du eta horrek kaltea ekarri du...

Gora Gasteiz ekimenari ere babesa eman diozu. Zer dugu goratzeko eta zer ez?

Niretzako, mundua zenbat eta bariatuagoa, zoragarriagoa. Biziki maite dut mundu bariatua, eta iruditzen zait bizitzari poz handia ematen diola. Hori niretzat axioma bat da. Espainiako eskubia ez da Londresekoa edo Estokolmokoa. Hemen, faxismotik dator, eta faxismoa izan zen erabat subkulturala, uste ez dugun neurrietaraino. Kotxanbre bat zen. Apaizen graka. Franko garaiko berrogei urteak subkulturalak izan ziren. Hortik datoz hemengo eskubiak. Aldatu dute zeozer, seguru asko, baina funtsean hori dira, intoleranteak, totalitarioak. Gora Gasteizen bideoan galdetzen zidaten, "zer esango zenioke Marotori?". Nik, Marotori? Ezer ez. Jendeari esango nioke Marotori bozkarik ez emateko, baina hari, ezer ez. Hor konpon dadila. Zintzotasun gaizki ulertua iruditzen zait. Ez jauna, hori da zure etsai ideologikoa, eta talka egin behar duzu etsai ideologikoaren aurka.

Laburrean

Zenbat apal dituzu etxean?

Esango dizut... Hirurehun?

Hirurehun?!

Bai, Zalduondon... auskalo!

Best-sellerrak irakurtzen dituzu?

Ez, ez naiz orbita horretakoa. Nire orbitan behin ere ez dut aurkitzen best-sellerrik.

Zer hizkuntzatan irakurtzen duzu?

Gaztelaniaz, euskaraz eta, ehuneko hamar eta hamarrean, ingelesez eta frantsesez ere.

Zer libururi egin nahiko zenioke hitzaurre bat?

Berriro argitaratuko balitz, Bertold Brecht-en Poemak eta kantak lanari.

Zein izan zen txikitan irakurri zenuen lehenengo liburua?

Oso ondo gogoratzen dut: Dickensen Las aventuras de Pickwick, erdaraz.

Eta euskaraz?

Ederki kosta zitzaidan: Lizardiren poemak. Zorionez, itzulpenak zituen. Hori izan zen aurrenekoa. Baina benetan lehenengoa markatu ninduena beste bat izan zen: Harri eta Herri,

Gabriel Arestirena.

Zer biziotan ez zenuke erori nahi?

Ezkortasun unibertsalean.

Eta ba al dago erori zaren bizioren bat?

Mmm... Laguntasunaren erromantizismoa. Lagunei buruzko irudi erromantikoa izan dut, zuzena ez dena.

Egilea: Itsaso Estarrona, Arabako ALEA